Янгиланаётган Ўзбекистонда гендер тенгликка эришиш стратегияси ҳамда унинг ҳуқуқий асослари

           “Гендер” сўзи-лотинча сўздан олинган бўлиб, “жинс” деган манони англатади, яъни табиатан иносон жинсини аёл ҳамда эркакка ажратиш тушунилади.

           Бу термин 20 асрнинг 70 йилларида пайдо бўлган бўлиб, айни шу йилда БМТнинг “Хотин-қизлар ҳуқуқлари камситилишининг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисида”ги конвенция қабул қилинган ва аёллар ҳамда эркакларнинг тенг ҳуқуқлиги тан олинган.

           Ўзбекистон Республикаси бу конвенцияни 1995 йилда ратификация қилган.

Гендер-хотин-қизлар ва эркаклар ўртасидаги муносабатларнинг жамият ҳаёти ва фаолиятининг барча соҳаларида, шу жумладан сиёсат, иқтисодиёт, ҳуқуқ, мафкура ва маданият, таълим ҳамда илм-фан соҳаларида намоён бўладиган ижтимоий жиҳатидир.

        Маълумки, 2019 йил 2 сентябрда қабул қилинган “Хотин қизлар ва эркаклар учун тенг ҳуқуқ ҳамда имкониятлар кафолатлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни хотин-қизларнинг жамиятдаги ўрнига қаратилган ҳуқуқий ҳимоя, ҳуқуқий кафолат сифатида маъқулланди.

     Ушбу қоннунинг мақсади хотин-қизлар ва эркаклар учун тенг ҳуқуқ ҳамда имкониятларни таъминлаш соҳасидаги муносабатларни тартибга солишдан иборат. Қувонарли томони шундаки, минг йиллардан буён жамиятда аёл ва эркак ўртасидаги тенгсизлик ва уни ҳал этиш масаласи ҳамиша долзарб бўлиб келган ҳуқуқий муносабатларнинг нечоғлик долзарблигига қаратилган қонундир.

      Юртимизда гендер тенглик  масаласи давлат сиёсати даражасига кўтарилиб, соҳага оид 25 та қонунчилик ҳужжати қабул қилинди, хотин-қизларни ижтимоий -иқтисодий қўлаб-қувватлаш, улар билан манзилли ишлаш мақсадида “Аёллар дафтари” тизими жорий этилиб, давлат бюджетидан ҳар йили 300 млрд сўм маблағ ажратиб бориш йўлга қўйилди. Ота-онаси ёки уларнинг биридан айрилган муҳтож қизлар, боқувчиси йўқ ёлғиз аёлларнинг ўқиш тўловларини қоплаб бериш тизими жорий этилиб, олий ўқув юртларига қабул қилишда эҳтиёжманд оилалар қизлари учун грантлар сони икки бараварга ортди.

       Ўзбекистонда 2030 йилга қадар гендер тенгликка эришиш стратегияси қабул қилинди. Ҳужжат Пекин декларацияси, Хотин-қизлар ҳуқуқлари камситилишининг барча шаклларига барҳам бериш тўғрисидаги конвенция ҳамда БМТнинг Барқарор ривожланиш мақсадларини бажаришга кўмаклашади. Ўзбекистон тарихида илк маротаба парламентда хотин-қизлар сони БМТ томонидан белгиланган тавсияларга мос даражага етди. Сиёсий партиялардаги хотин-қизлар улуши 44 фоизга, олий таълим соҳасида 40 фоизга, тадбиркорликда 35 фоизга, бошқарув лавозимида 27 фоизга етди, хотин-қизлар ахборот коммуникация, инновация, энергитика, муҳандислик соҳаларига кенг жалб этилди.

         Шунингдек, 81 та вазирлик ва идорада илғор, етакчи, билимли аёллардан иборат 15 мингдан ортиқ кадрлар захираси шакллантирилди.

       Шундай бўлса-да, таълимнинг энг талаб кўп йўналиши муҳандис техник ва ҳуқуқшунослик соҳаларида аёллар улуши ҳамон камлигича қолмоқда, яъни 24 фоиз. Шу ўринда бир маълумот, Ўзбекистон Республикасида гендер тенгликка эришиш стратегиясининг мақсадли кўрсаткичларига кўра, судьялар орасида хотин-қизлар улушини 2025 йилда 20 фоизга, 2030 йилга 30 фоизга етказиш назарда тутилган. Айни пайтда аёл судьялар сони 174 нафар, уларнинг 26 нафари тизимда раҳбарлик лавозимида фаолият кўрсатмоқда. Судьялар орасидаги хотин-қизлар улуши 14 фоизни ташкил қилади, бундай кўрсаткич Қозоғистонда 51 фоиз, Россияда 66 фоиз, Словенияда 70 фоиз, Португалияда 75 фоизни ташкил қилади.

Гендер стратегиясини 2023-2030 йилларда босқичма-босқич амалга ошириш учун ҳар йилда алоҳида-алоҳида комплекс чора-тадбирлар дастурлари тасдиқланиши назарда тутилган.

         Гендер стратегиясини амалга ошириш орқали қуйидаларга эришилади:

юқори ва қуйи тизимдаги давлат органларининг раҳбарлик лавозимларига хотин-қизларни тайинлаш амалиёти кенгаяди.

Гендер номутаносиблик мавжуд бўлган давлат органларида вақтинчалик квоталаш тизимини жорий қилиш орқали хотин-қизлар ва эркаклар ўртасидаги мутаносиблик таъминланади.

Ижтимоий ҳимояга муҳтож ва кам таъминланган, айниқса қишлоқ жойларидаги оилалар хотин-қизларини иш билан таъминлаш, уларга муносиб меҳнат шароитларини яратиш ва ижтимоий қўллаб-қувватлаш, шунингдек, ўзини-ўзи банд қилишга эришилади.

Энг асосийси-хотин-қизларга нисбатан иш жойларидаги тазйиқ ва зўравонлик ҳолаталарини олди олиниб, жамиятга уларга нисбатан салбий қарашларга барҳам берилади.

         Шуниси эътиборлики, Ўзбекистонда маъкулланган Гендер тенгликка эришиш стратегияси айнан парламент ташаббуси билан ишлаб чиқилган ва қабул қилинган биринчи-норматив ҳуқуқий ҳужжатдир. Бу эса мамлакатимизда хотин-қизлар ҳуқуқларини ҳимоя қилишга айнан қонун чиқарувчи ҳокимият даражасида, қонунлар ижросини назорат қилувчи институт миқиёсида алоҳида эътибор қаратилаётганидан, бу йўналишда сўнгги йилларда олиб борилаётган ислоҳотлар реал воқеликни ўзгартираётганидан далолатдир.

        Қолаверса, стратегия амалга оширилиши натижасида аҳолининг деярли ярмини ташкил қилувчи хотин-қизлар фаоллигини ошириш ва бандлигини таъминлаш орқали иқтисодий тараққиёт янада жадаллашишига эришилади. 2030 йилга қадар Ўзбекистон Республикасида гендер тенгликка эришиш стратегияси эса бу йўлда дастуриламал бўлиб хизмат қилади.

 Қарши туманлараро маъмурий

 судининг судьяси                                                                       Зайниддинова Латофат

Аҳмад Дониш ва Садри Айний қарашлари, уларнинг қозилик фаолиятига назар

     Ўзбек замини донишмандлар, алломалар юрти. Кўпгина соҳаларда дунё тамаддунига муносиб ҳисса қўшган буюк инсонлар шу заминда яшаб, ижод этган. Уларнинг маънавий мероси бугунга ҳадар янги-янги марраларга руҳлантирмоқда. Гарчи ХVIII-ХIХ асрлар у даражада кўзга кўринарли алломалар асри бўлмасада, ўз даврининг, ўз соҳасининг эътиборли, ҳурматли инсонлари яшаб ўтган, ижод ҳилишган. Мана шундай аждодларимиздан бири Аҳмад Дониш ва Садри Зиёдир. Бу аждодларимизни ҳаттотлик, қозилик, адабиёт, умуман миллат уйғониши учун қилган оламшумул ишлари тарих зарварақларида муҳрланган ва ифтихор ила эътироф этилади.

     Хуршид Даврон кутубхонасида Жамшид Ниёзов қаламига мансуб «Аҳмад Дониш сабоқлари» номли маҳолада Аҳмад Дониш қиёфаси яққол чизиб берилган.

Бу табаррук заминдан не-не буюк зотлар етишиб чиҳмаган дейсиз. Уларнинг умумбашарий ғоялари, илмий мероси, орадан неча асрлар ўтса ҳамки, аҳамиятини йўҳотмай келмоқда. Ўзидан муносиб из ҳолдирган ана шундай улуғ сиймолардан бири улуғ олим ва давлат арбоби Аҳмад Донишдир.

     Кўпчилигимиз унинг номини эшитганмиз албатта. Бироқ «Аҳмад Калла», «Аҳмад махдум», «Муҳандис» номлари билан замонасида шуҳрат ҳозонган ва илмий-адабий тафаккурнинг янгиланишига сезиларли таъсир кўрсатган алломанинг амирлик тузумини ислоҳ ҳилиш, Россия ва Европа мамлакатларидан андоза олиб, ҳуқуқий демократик давлат ва кучли фуқаролик жамияти барпо этиш, турли табақа вакилларидан иборат парламент (машварат) тузиш, барча қонун, низомларни шу кенгашда ишлаб чиқиб, ҳаётга татбиқ этиш, мактаб ва мадраса фанлари, ўқитиш усулларини тубдан янгилаш хусусидаги илғор қарашларидан бехабар чиҳамиз.

      Аҳмад Дониш 1827 йили Бухорода шофирконлик мударрис оиласида туғилган. Дастлаб мактабда, сўнгра отасининг мадрасасида ўқиган Аҳмад адабиёт, тарих, фалсафа, табобат, астрономия илмларини пухта ўзлаштирган. Шунингдек, у номи чиққан хаттот ва рассом ҳам эди.

    Маънавиятимизнинг забардаст вакилларидан бўлган Аҳмад Донишдан бизга улкан мерос ҳолган бўлиб, унинг қамрови ниҳоятда кенг. Садриддин Айний, Евгений Бертельс, Иброҳим Мўминов, Садри Зиё, Сотим Улуғзода, Иброҳим Ҳаҳҳул каби атоқли олим ва адиблар мутафаккир ҳаёти ва ижодини тадқиқ этишган.

     Бухорода вужудга келган жадидчилик ҳаракатини қўллаб-қувватлаган давлат амалдорларидан бири Садр Зиё (Шарифжон Махдум) бўлиб, у 1865- йил 24-февралда ҳозирги Самарқанд вилояти Пахтачи туманига қарашли Зиёвуддин ҳудудида таваллуд топган. Муҳаммад Шариф Садр Зиё отаси домла Абдушукур ва ўша даврнинг тараққийпарвар шоирларидан Исо Махдумдан дастлабки диний таълимни олиб, кейинчалик мадрасага ўқишга кирган. Садр Зиё ўз даврининг донишманд ва ҳур фикрли кишилари Мирзо Нарзулло Лутфий, Абдулмажид Зуфунун, Содиқ Гулханий, Ҳамидбек Таҳсин, Қори Абдукарим Офарин (Дўзахий), Мирзо Азим Сомий кабилар билан ҳамфикр бўлиб, улар билан доимий йиғилиб туришган. Жамиятнинг суҳбатларига Аҳмад Дониш ҳам яширинча келиб турган.

     Садр Зиё 1900-йилда Аҳмад Донишнинг «Наводир-ул-ваҳое» номли асарининг қўлёзмасини топиб, уни кўчириб беришни Мирзо Абдулвоҳид (Мунзим)га топширган. Унинг саъй-ҳаракатлари натижасида бу нодир асар келгуси авлодлар учун саҳлаб ҳолинган. Садр Зиё 26 ёшида мадраса таълимини тамомлагач, Амир Абдулаҳадхон томонидан давлат ишларига жалб этилиб, 1893-йил 9-майида Хайробод туманига қози этиб тайинланган ва то 1920-йил сентябргача Пешку, Ванғозе, Ғиждувон, Янгиқўрғон, Чақоржўй, Қарши, Шаҳрисабз каби туманларда қозилик қилган. Амир Олимхон 1917-йил 29-мартида Садр Зиёни қозикалон этиб тайинлайди. 1917-йилнинг 7-апрелида амир томонидан ислоҳот фармони эълон ҳилингандан кейин амирликда вужудга келган эскича қарашдаги муллаларнинг норозилик ҳаракати даврида Садр Зиё 1917-йили жадидчиликда айбланади ва ўша йилнинг 9-апрелида уларнинг мурожаати билан қозикалонликдан олиб ташланади. Орадан бир неча ой ўтгач, 1917- йил 10-октябрда амир Садр Зиёни Қаршига қози этиб тайинлади. Унинг қозилиги 1918-йилнинг 3-апрелигача давом этди. Шу куни Садр Зиё қамоққа олинди. 70 кунлик ҳибсдан озод этилган Садр Зиё 1918-йилнинг июнида Шаҳрисабзга қози этиб тайинланди. 1920-йилда Бухорода совет ҳокимияти ўрнатилгач, БХСР ҳукуматида масъул лавозимларда хизмат ҳилди.

       Садри Зиёнинг ХIХ аср охири – ХХ аср бошларида яшаб ижод ҳилган олимлардан бири Абдурраҳим қурро Торобий ҳақида маълумотлари ниҳоятда қимматли. Абдурраҳим қурро Торобий ҳақида замонавий илмий адабиётларда маълумотлар йўҳ ҳисоби. Манбаларда ҳам у ҳақида маълумотлар жуда кам. Асосан, Муҳаммад Шариф Садри Зиё Бухорий асарларида у ҳақида маълумотлар учрайди.

 

 

Қашқадарё вилоят

маъмурий суди судьяси                                                                             Б.Қиличов

 

Skip to content