ҚАШҚАДАРЁ ВИЛОЯТ МАЪМУРИЙ СУДИ
ҚАШҚАДАРЁ ВИЛОЯТ МАЪМУРИЙ СУДИ
Мамлакатимиз мустаққиллигининг 31 йиллиги муносабати билан Қашқадарё вилоят маъмурий судида байрам тадбири бўлиб ўтди. Байрам тадбирида рахбарият томонидан жон куяр, мехнаткаш ва фидоий бир гурух суд ходимлари табрикланиб фахрий ёрлиқлар билан тақдирландилар.
Мамлакатимизда янги ташкил этилган маъмурий судлар оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган маъмурий низоларни кўриб чиқиш ваколатига эга. Шу пайтга қадар бу турдаги низолар, хусусан, давлат органлари ва уларнинг мансабдор шахслари ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан шикоятлар фуқаролик ишлари бўйича судлар ва хўжалик судлари томонидан кўриб келинган эди.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 44-моддаси ва Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси (бундан буён матнда МСИЮтК деб юритилади) 4-моддасига мувофиқ, манфаатдор шахс, қонунда назарда тутилган ҳолларда эса, прокурор, шунингдек, бошқа шахслар ҳуқуқлари ва манфаатларини ҳимоя қилишга ваколатли айрим фуқаролар ва давлат органлари маъмурий орган қарорини ҳақиқий эмас ва унинг мансабдор шахси ҳаракатини (ҳаракатсизлигини) қонунга хилоф деб топиш тўғрисидаги ариза (шикоят) билан, башарти бу қарор, ҳаракат (ҳаракатсизлик) туфайли унинг:
ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатлари бузилган;
ҳуқуқлари, эркинликларини амалга ошириш ва қонуний манфаатларини амалга оширишда тўсқинлик яратилган;
зиммасига қонунга хилоф равишда бирор-бир мажбурият юклатилган;
у ёки бу соҳадаги фаолиятини амалга ошириш учун бошқа тўсқинлик яратилган деб ҳисобласа, судга мурожаат қилишга ҳақли.
Маъмурий органлар деганда, давлат бошқаруви органлари (Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2003 йил 9 декабрдаги ПФ-3358-сонли Фармони билан тасдиқланган Республика давлат бошқаруви органлари рўйхатида кўрсатилган вазирликлар, давлат қўмиталари, қўмиталар, агентликлар, марказлар, инспекциялар) ва уларнинг ҳудудий органлари, жойлардаги ижро ҳокимияти органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, шунингдек, маъмурий-бошқарув ваколати берилган бошқа ташкилотлар ва махсус ташкил этилган комиссиялар тушунилади.
Қарор деганда, маъмурий орган ёки унинг мансабдор шахси томонидан якка ёки коллегиал тарзда қабул қилинган ва муайян ҳуқуқий оқибат туғдирувчи ҳужжат тушунилади.
Бунда шуни назарда тутиш лозимки, қарорлар белгиланган шаклда (масалан, жойлардаги ижро ҳокимияти органлари қарорлари) ёки эркин тарзда (масалан, фуқаронинг мурожаатини қаноатлантиришни рад этиш тўғрисидаги ёзма хабар) қабул қилиниши мумкин.
Маъмурий органлар ва улар мансабдор шахсларининг ҳаракатлари деганда, қарор шаклида ифодаланмаган бўлса ҳам, бироқ манфаатдор шахслар ҳуқуқлари ва эркинликларини бузилишига олиб келган ёки уларнинг ҳуқуқлари ва эркинликлари амалга оширилишига тўсқинлик қилган юридик аҳамиятга эга фармойишлар тушунилади.
Ҳаракатсизлик деганда, маъмурий орган ёки унинг мансабдор шахси зиммасига норматив-ҳуқуқий ва бошқа ҳужжатлар (лавозим йўриқномалари, низомлар, регламентлар, буйруқлар) билан юклатилган мажбуриятни бажармаслик тушунилади.
Маъмурий органлар ва улар мансабдор шахслари қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан ариза (шикоят) қарори, ҳаракати (ҳаракатсизлиги) низолашилаётган орган жойлашган ёхуд мансабдор шахс ишлайдиган жойдаги туман (шаҳар) маъмурий судига берилади.
Турли жойларда бўлган бир нечта жавобгарга нисбатан талаб қўйилганда, ариза (шикоят) аризачининг танлови бўйича жавобгарлардан бири жойлашган жойдаги судга тақдим этилади.
Агар маъмурий орган жойлашган жой унинг ваколати амалга ошириладиган ҳудудга тўғри келмаса, ариза ўша орган ўз мажбуриятларини бажараётган жойда фаолият кўрсатаётган судга берилади.
Қарорни ҳақиқий эмас деб топиш, ҳаракатни (ҳаракатсизликни) қонунга хилоф деб топиш тўғрисидаги ариза (шикоят) МСИЮтК 128, 187-моддаларига мувофиқ расмийлаштирилиши ҳамда қонунда белгиланган тартибда ва миқдорда давлат божи тўланган бўлиши лозим.
Ариза (шикоят) шакли ва мазмунига нисбатан МСИЮтК 187-моддасида белгиланган талабларни инобатга олиб, унда жумладан, қуйидагилар кўрсатилиши керак:
қандай қарор, ҳаракат (ҳаракатсизлик) устидан шикоят қилинаётганлиги;
маъмурий органнинг номи;
мансабдор шахснинг фамилияси ва исм-шарифининг бош ҳарфлари;
қарорнинг реквизитлари;
аризачининг аниқ қандай ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлари бузилганлиги;
аризачининг фикрига кўра, устидан шикоят қилинаётган қарор, ҳаракат (ҳаракатсизлик) қайси қонун ҳужжатига зид эканлиги;
шунга ўхшаш шикоят бўйсунув тартибида юқори турувчи орган ёки мансабдор шахсга берилган-берилмаганлиги ва агар берилган бўлса, қандай жавоб олинганлиги.
Ўзбекистон Республикаси МСИЮтК 67-моддасининг иккинчи қисмига мувофиқ, мазкур тоифага оид ишлар бўйича низолашилаётган қарорнинг, ҳаракатнинг (ҳаракатсизликнинг) қонунийлигини исботлаш мажбурияти ҳужжатни қабул қилган ёки низолашилаётган ҳаракатни (ҳаракатсизликни) содир этган орган ёки мансабдор шахс зиммасига юклатилади.
Ишни тўғри ҳал қилиш мақсадида, суд ўз ташаббуси билан далилларни талаб қилиб олишга ҳақли.
Ишни мазмунан кўриб чиқишда, суд аҳамиятга эга бўлган барча ҳолатларни, хусусан, қуйидагиларни синчковлик билан текшириши лозим:
маъмурий орган, мансабдор шахс қарор қабул қилиш ёки ҳаракатни амалга ошириш ваколатига эга ёки эга эмаслигини. Қонун ёки бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатга кўра, қарор қабул қилиш ёки қабул қилмаслик, ҳаракатни амалга ошириш ёки амалга оширмаслик маъмурий орган ёки мансабдор шахс ихтиёрига берилган ҳолда, суд бундай қарор қабул қилиш ёки қабул қилмаслик, ҳаракатни амалга ошириш ёки амалга оширмаслик мақсадга мувофиқлигини баҳолашга ҳақли эмас (масалан, муайян шахсни мукофотлаш тўғрисида ҳужжат қабул қилмаганликда ифодаланган ҳаракатсизлик устидан шикоят қилинганда);
маъмурий орган ёки мансабдор шахс томонидан қарор қабул қилиш, ҳаракатни амалга ошириш тартибига риоя этилган-этилмаганлигини, башарти норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда бундай талаблар (шакл, муддатлар, асослар, тартиб-тамойил ва ҳ.к.) белгиланган бўлса. Бунда шуни назарда тутиш лозимки, қарор қабул қилиш, ҳаракатни амалга ошириш тартибига риоя қилмаслик, фақат, башарти бу ҳолат унинг қонунийлигига таъсир қилган ҳолдагина, аризани (шикоятни) қаноатлантириш учун асос бўлиши мумкин;
низолашилаётган қарор, содир этилган ҳаракат (ҳаракатсизлик) мазмуни мазкур ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи қонун ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар талабларига мос келиш-келмаслигини.
Қабул қилинган қарорлар, содир этилган ҳаракатларнинг (ҳаракатсизликнинг) ноқонунийлиги ҳақида далолат берувчи юқорида кўрсатилган ҳолатларнинг ҳеч бўлмаганда биттасининг мавжудлиги аризани (шикоятни) қаноатлантиришга асос бўлиши мумкин.
Қарши туманлараро маъмурий
суди судьяси Б.Б.Муинов
Президентимиз жорий йилнинг 22 август куни тадбиркорлар билан учрашув чоғида, тадбиркорларнинг ер ва мулк ажратиш ҳақидаги қарорларини бекор қилиш фақат ва фақат суд тартибида амалга оширилиши, барча ҳокимлар мулк ҳуқуқига оид қарорларини улар томонидан бекор қилишга йўл қўйилмаслиги, ҳуқуқ берувчи ҳужжатни фақат суд ҳақиқий эмас деб топиш мумкинлигини таъкидлаб ўтдилар.
Бу бежизга эмас, чунки ҳозирги кунда туман (шаҳар) ҳокимлари томонидан тадбиркорларга ер ажратилган бўлса-да, маълум бир вақтдан сўнг, уларнинг ўзлари томонидан бекор қилиб, тадбиркорларни ортиқча сарсонгарчилигига йўл қўйиб, мазкур амалиёт тадбиркорларнинг ҳақли эътирозига сабаб бўлмоқда эди.
Ҳозирда тадбиркорларнинг мазкур ҳуқуқлари маъмурий судлар томонидан тикланиб, уларнинг қонуний фаолият юритишига тўсиқ бўлаётган ҳолатлар бартараф қилинмоқда.
Тадбиркор “БЕК” маъмурий судга ариза билан мурожаат қилиб, Қарши шаҳар ҳокимининг 2020 йил 28 мартдаги қарорини ҳақиқий эмас деб топишни сўраган.
Мазкур иш суд томонидан атрофлича кўриб чиқиб, шаҳар ҳокимининг қарори ҳақиқий эмас деб топилиб, тадбиркорнинг ҳуқуқлари суд томонидан тикланди.
Жумладан, Қарши шаҳар ҳокимининг 2018 йил 20 февралдаги
қарори билан “БЕК” нодавлат таълим муассасасига доимий фойдаланиш билан ер берилган.
Ушбу қарор прокурор протестига асосан бекор қилинган.
Иш суд мажлисида кўриш чоғида, аризачи “БЕК” нодавлат таълим муассасаси томонидан таълим муассасаси тўлиқ қурилиб, жиҳозланиб, фойдаланишга топшириш арафасида турганлиги маълум бўлди.
Бундай ҳолда, виждонан ҳаракат қилган тадбиркорнинг маъмурий ҳужжатга бўлган ишончи қонун билан қўриқланиши лозим бўлади.
Шу боис, шаҳар ҳокимлиги аризачи “БЕК” нодавлат таълим муассасасининг ишончи қонун билан ҳимоя қилиниб турган бир вақтда, прокурор протестига асосан маъмурий орган ўзининг қарорни бекор қилиб, барвақт хулосага келган деб ҳисоблаб, суд томонидан тадбиркорнинг ҳуқуқлари тўлиқ тикланди.
Ушбу мисол орқали ўз-ўзидан савол туғилади.
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекснинг мақсади нимага қаратилган?
Албатта, фуқаролар ва тадбиркорларни бузилган ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини тиклашга қаратилган.
Шундай экан, судлар томонидан ишни кўришда Кодекснинг 2-моддасига мувофиқ, маъмурий суднинг вазифаларидан бири маъмурий ва бошқа оммавий ҳуқуқий муносабатлар соҳасида фуқаролар ва юридик шахсларнинг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишга қаратиш мақсадга мувофиқ бўлади.
Республикамизда бўлаётган ўзгаришлар фуқаролар ва тадбиркорларни ҳуқуқлари ва эркинликларини суд орқали ишончли ҳимоя қилишга қаратилган бир вақтда, маъмурий судлар ишларни кўришда мазкур нормага таянган ҳолда амалга оширма мақсадга мувофиқ бўларди.
Қарши туманлараро
маъмурий суди судьяси А.Р.Мухиддинов
Ўзбекистон тараққиётининг янги босқичида бошланган том маънодаги демократик ўзгаришлар ва қамрови кенг суд ислоҳотлари натижасида Ўзбекистон суд тизими тарихида илк бор умумюрисдиксия судларидан алоҳида фаолият юритадиган маъмурий судлар ташкил этилди.
Бундан кўзланган асосий мақсад, янги жамиятнинг стратегик мақсадига айланган маъмурий органлар билан муносабатларда қонун устуворлигини, хусусан, фуқаролар ва юридик шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинлари, қонуний манфаатларини таъминлаш билан боғлиқ низоларни адолатли тарзда кўриб чиқишдир.
2017 йил 1 июндан ўз фаолиятини бошлаган маъмурий судлар бошқа судларга нисбатан янги институт бўлишига қарамасдан маъмурий ва бошқа оммавий ҳуқуқий муносабатларни кўриб чиқиб, уни қонуний ҳал қилиш юзасидан маълум бир суд амалиётини шакллантирди.
Фуқароларнинг ўз ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини суд орқали ҳимоя қилиниш борасидаги мурожаатлари йил сайин кўпайиб бормоқда.
Қуйидаги суд статистикаси фикримизга яққол мисол бўла олади.
Қашқадарё вилоят маъмурий судлари томонидан 2022 йил ярим йилида 679та оммавий ҳуқуқий низолардан келиб чиқадиган маъмурий ишлар кўрилган бўлиб, шундан 329таси яъни 48,4 фоизи аризалар қаноатлантирилган.
2022 йил 2-чораги давомида тадбиркорлик субъектлари даъвогар бўлган ишлар жами 114тани ташкил этган. Шундан 54та маъмурий иш бўйича тадбиркорлик субъектларининг шикоятлари қаноатлантирилиб, уларнинг ҳуқуқлари тикланган.
2022 йилнинг 2-чорагида жами кўриб чиқилган 679та маъмурий ишдан 176таси (25,9%) сайёр суд мажлисларида кўрилган.
Оммавий ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низолар бўйича айбдор мансабдор шахсларга нисбатан жами 113та хусусий ажримлар чиқарилган.
2022 йилнинг 2-чораги давомида Ўзбекистон Республикаси Президентининг виртуал қабулхонаси ва Халқ қабулхонасидан жами 124та мурожаат келиб тушган. Келиб тушган мурожаатларнинг 35таси суд ҳужжатларидан норозилиги юзасидан, 5таси суд ҳужжатлари ижроси юзасидан, 84таси башқа масалалар бўйича мурожаатларни ташкил этган. Келиб тушган барча мурожаатларга ўз вақтида жавоб берилган.
Шунингдек, 99 маротаба оммавий ахборот воситаларида тарғибот ўтказилган, шундан 17таси телевидение орқали, 17таси радио орқали амалга оширилган, 36 та газета ва журналлар орқали, 29 та веб сайтларда мақолалар чоп этилди.
2022 йилнинг 2-чораги мобайнида:
– ҳоким қарорларини ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисида жами 219та маъмурий иш кўрилган бўлиб, шундан 75та ҳоким қарорлари ҳақиқий эмас деб топилган. Ҳокимлик идоралари мансабдор шахсларининг хатти-ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги)ни қонунга хилоф деб топиш тўғрисида 22та маъмурий иш кўрилиб, шундан
5та маъмурий иш бўйича мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) қонунга хилоф деб топилган;
– солиқ органларининг қарорларини ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисида жами 36 та маъмурий иш кўрилган бўлиб, шундан 17 та солиқ органларининг қарорлари ҳақиқий эмас деб топилган. Солиқ идоралари мансабдор шахсларининг хатти-ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги)ни қонунга хилоф деб топиш тўғрисида 18 та маъмурий иш кўрилиб, шундан 5 та маъмурий иш бўйича мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) қонунга хилоф деб топилган;
– мажбурий ижро бюросининг қарорларини ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисида жами 58та маъмурий иш кўрилган бўлиб, шундан 12та мажбурий ижро бюросининг қарорлари ҳақиқий эмас деб топилган. Мажбурий ижро бюроси мансабдор шахсларининг хатти-ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги)ни қонунга хилоф деб топиш тўғрисида 23та маъмурий иш кўрилиб, шундан 1та маъмурий иш бўйича мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) қонунга хилоф деб топилган. Қарши шаҳар ҳокимининг 36та қарори ҳақиқий эмас деб топилган, 3та иш бўйича мансабдор шахснинг ҳатти-ҳаракати(ҳаракатсизлиги) ғайриқонуний деб топилган.
Миришкор туман ҳокимининг 14та қарори ҳақиқий эмас деб топилган.
Қарши туман ҳокимининг 6та қарори ҳақиқий эмас деб топилган, 1та иш бўйича мансабдор шахснинг ҳатти-ҳаракати(ҳаракатсизлиги) ғайриқонуний деб топилган.
Косон туман ҳокимининг 3та қарори ҳақиқий эмас деб топилган.
Яккабоғ туман ҳокимининг 3та қарори ҳақиқий эмас деб топилган.
Шаҳрисабз шаҳар ҳокимининг 3та қарори ҳақиқий эмас деб топилган.
Ғузор туман ҳокимининг 2та қарори ҳақиқий эмас деб топилган.
Чироқчи туман ҳокимининг 2та қарори ҳақиқий эмас деб топилган, 4та иш бўйича мансабдор шахснинг ҳатти-ҳаракати(ҳаракатсизлиги) ғайриқонуний деб топилган.
Касби туман ҳокимининг 1та қарори ҳақиқий эмас деб топилган;
Китоб туман ҳокимининг 1та қарори ҳақиқий эмас деб топилган.
Шаҳрисабз туман ҳокимининг 2та қарори ҳақиқий эмас деб топилган, 2 та иш бўйича мансабдор шахснинг ҳатти-ҳаракати(ҳаракатсизлиги) ғайриқонуний деб топилган.
Нишон туман ҳокимининг 1та қарори ҳақиқий эмас деб топилган.
Қарши шаҳар, Миришкор ва Қарши туман ҳокимларининг қарорлари энг кўп ҳақиқий эмас деб топилган.
Қашқадарё вилоят туман маъмурий судлари томонидан шикоят аризалар қаноатлантирилиб туман (шаҳар) ҳокимларининг қарорлари ҳақиқий эмас деб топиш ва ҳокимият мансабдор шахсларининг ҳатти-ҳаракат(ҳаракатсизлигини) ғайриқонуний деб топиш ҳақида ҳал қилув қарорлари қабул қилинган маъмурий ишлар ўрганиб чиқилиб, туманлар кесимида таҳлил қилинганида қуйидагилар аниқланди.
Кўрилган ишлар таҳлили шуни кўрсатмоқдаги, ҳокимлик идоралари томонидан Ўзбекистон Республикасининг “Маъмурий тартиб таомиллар тўғрисида”ги Қонун нормаларига амал қилинмаётганлиги, уларнинг қарорларини суд томонидан ҳақиқий эмас деб топишга асос бўлмоқда. Шунингдек, ҳокимлик идоралари томонидан қабул қилинган қарорлар ўз вақтида давлат рўйхатидан ўтказилмаганлиги устма-уст қарорлар қабул қилинишига олиб келмоқда.
Мажбурий ижро бюросининг тегишли бўлимлари томонидан Ўзбекистон Республикасининг “Гаров тўғрисида”ги Қонун нормаларига амал қилмасдан, гаровда турган мол-мулкларни аукционга чиқариш тўғрисидаги қабул қилган қарорлари суд томонидан ҳақиқий эмас деб топилган.
Солиқ идораларининг камерал текширув материалларини кўриб чиқиш тўғрисида қабул қилаётган кўплаб қарорлари суд томонидан ҳақиқий эмас деб топилмоқда. Солиқ идоралари томонидан Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексининг 14-моддаси қўпол равишда бузилаётганлиги солиқ идоралари томонидан қабул қилинган қарорлар ҳақиқий эмас деб топилишига олиб келмоқда.
Мамлакатимизда маъмурий судлар ташкил этилиши натижасида бир қатор ижобий натижаларга эришилди. Хусусан:
биринчидан, маъмурий органлар билан жисмоний ва юридик шахсларнинг ўзаро мулоқот механизмлари, жумладан улар ўртасидаги ҳуқуқий муносабатлар ва уларни кўриб чиқиш тубдан такомиллаштирилди;
иккинчидан, маъмурий органлар фаолиятининг очиқлиги, шаффофлиги таъминланди ва бунинг натижасида уларнинг хизматларидан фойдаланиш имкониятлари соддалаштирилди ва кенгайтирилди;
учинчидан, давлат органлари қарорлари ва улар мансабдор шахсларининг ғайриқонуний ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан фуқароларнинг судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатини амалга ошириш мақбуллаштирилди;
тўртинчидан, янги ташкил этилган туманлараро маъмурий судлар жойлашуви тарқоқ ва узоқ ҳудудларда истиқомат қиладиган фуқароларнинг, шу жумладан тадбиркорларнинг суд ҳимоясига эришиш даражасини оширди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ер муносабатларида тенглик ва шаффофликни таъминлаш, ерга бўлган ҳуқуқларни ишончли ҳимоя қилиш ва уларни бозор активига айлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” 2021 йил 8 июндаги ПФ–6243-сонли Фармони қабул қилиниши бу соҳадаги қонунчиликни такомиллаштириш орқали, ер участкаларини ажратишнинг барча учун тенг, шаффоф ва бозор тамойилларига асосланган тартибини жорий этишга хизмат қилди.
Ер кодексининг 2021 йил 17 августга қадар амалда бўлган 23-моддаси иккинчи қисмида ер участкаларини ажратиб бериш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, вилоятлар, Тошкент шаҳри, туманлар, шаҳарлар ҳокимлари томонидан қонунчиликда белгиланган тартибда амалга оширилиши белгиланган бўлса, мазкур қонун билан 23-модданинг иккинчи қисми янги таҳрирда қабул қилиниб, унга кўра ер участкаларини бериш (реализация қилиш) тартиби такомиллаштирилди ва ер участкаларини мулк қилиб бериш (реализация қилиш) — қишлоқ хўжалигига мўлжалланмаган ер участкаларини хусусийлаштириш тўғрисидаги қонунчиликка мувофиқ, шу жумладан якка тартибда уй-жой қуриш ҳамда уй-жойни ободонлаштириш, тадбиркорлик ва шаҳарсозлик фаолиятини амалга ошириш учун электрон онлайн-аукцион воситасида; доимий фойдаланишга бериш вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимлари томонидан; ижарага бериш — Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимлари томонидан, шунингдек электрон онлайн-аукцион воситасида амалга оширилиши белгиланди.
Шу билан бирга, ер участкаларини ўзбошимчалик билан эгаллаш каби қонунбузилишларни олдини олиш мақсадида, Ер кодекси 911-модда билан тўлдирилди ва бу тўлдириш билан ер участкаларини ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш оқибатлари белгилаб берилди, жумладан, қонунда назарда тутилган ҳолларни истисно қилганда, эндиликда ўзбошимчалик билан эгалланган ер участкасига, шунингдек қишлоқ хўжалигига мўлжалланган, қурилиш мақсадлари учун ажратилмаган ер участкасида барпо этилган ҳар қандай бино ва иншоотларга нисбатан мулк ҳуқуқини ёки бошқа мулкий ҳуқуқларни белгилашга йўл қўйилмаслиги, қонунга хилоф қурилиш объектини барпо этган шахслар инсофли мулкдор деб тан олинмаслиги, қонунга хилоф қурилиш объектларини сув таъминоти, оқова сув, электр, иссиқлик энергияси ва газ тармоқларига улаш тақиқланиши ҳақида қоидалар белгиланди.
Шунингдек, ушбу қонунга асосан киритилган қўшимча ва ўзгартишлар билан Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 60-моддаси, 65, 66, 67, 68, 68-1, 69-моддаларида назарда тутилган мулкка тажовуз қилиш, ердан фойдаланиш, ер бериш тартибини бузиш, ер тузиш лойиҳаларидан ўзбошимчалик билан четга чиқиш, давлат ер кадастри юритиш қоидаларини бузиш ҳуқуқбузарликлари содир этганлик учун ҳамда Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодексининг 197-моддасида назарда тутилган суғориладиган ерларни ўзбошимчалик билан эгаллаб олишга йўл қўймаслик бўйича чоралар кўрмаганлик ва 229-1-моддасида назарда тутилган ер участкаларини ўзбошимчалик билан эгаллаб олиш жиноятлари содир этганлик учун жазо чоралари кучайтирилди. Суғориладиган ер участкасига ёки унинг бир қисмига бўлган ҳуқуқни сотиш ёхуд қонунга хилоф равишда бошқача тарзда ўзга шахсга бериш учун жавобгарликни белгилашга оид 229-6-модда билан тўлдирилди.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2022 йил 14 февралдаги 71-сонли “Қишлоқ хўжалигига мўлжалланмаган ер участкаларини хусусийлаштириш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунини амалга ошириш чора-тадбирлари ҳақидаги қарор билан “Ўзбекистон Республикаси фуқаролари ва юридик шахсларига доимий фойдаланиш (эгалик қилиш), ижара ва мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқи асосида тегишли бўлган ер участкаларини хусусийлаштириш бўйича давлат хизматлари кўрсатишга доир маъмурий регламент”, “Тадбиркорлик ва шаҳарсозлик фаолиятини амалга ошириш учун ер участкаларини мулк ҳуқуқи ва ижара ҳуқуқи асосида электрон онлайн-аукцион орқали бериш тартиби тўғрисида”ги ва “Якка тартибда уй-жой қуриш ва уй-жойни ободонлаштириш учун ер участкаларини мулк ҳуқуқи асосида электрон онлайн-аукцион орқали реализация қилиш тартиби тўғрисида”ги Низомлар тасдиқланди.
Қарши туманлараро
маъмурий суди раиси А.Хушваков
Солиқ ҳисоботи бу, солиқ тўловчининг ҳар бир солиқ тури ёки тўланган даромадлар бўйича ҳисоб-китобларни ва солиқ декларацияларини, шунингдек ҳисоб-китобларга ҳамда солиқ декларацияларига доир иловаларни ўз ичига оладиган, солиқ тўловчиларнинг ва солиқ агентларининг солиқ мажбуриятларини аниқлаш учун асос бўлиб хизмат қиладиган ҳужжатларидир.
Солиқ ҳисоботи Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси томонидан Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги билан келишилган ҳолда тасдиқланадиган шаклларда тузилади.
Фақат солиқ тўловчи деб эътироф этилганлар солиқ ҳисоботини солиқлар бўйича тақдим этиб, солиқ ҳисоботини тўғрилигига солиқ тўловчи ва унинг агенти жавобгар бўлади.Ўз ўзидан савол туғилади, солиқ ҳисоботи қандай тақдим этилади.Солиқ қонунчилигига кўра, солиқ ҳисоботи солиқ тўловчи жойлашган солиқ органига, қоғоз ёки электрон шаклда топширилади.
Айрим истисно сифатида, йирик солиқ тўловчилар, жойлашган еридан қатъий назар, солиқ ҳисоботини Йирик солиқ тўловчилар бўйича ҳудудлараро давлат солиқ инспекциясига тақдим этади. Ҳар қадай ҳолатда ҳам солиқ органи солиқ тўловчи томонидан белгиланган шаклда тақдим этилган солиқ ҳисоботини қабул қилишни рад этишга ҳақли эмас. Шу билан бирга солиқ тўловчи(солиқ агенти) солиқ ҳисоботини ўзгартиришга ҳам ҳақли ҳисобланади.
Жумладан, Солиқ кодекснинг 83-моддасига кўра, ўзи илгари тақдим этган солиқ ҳисоботида ҳисоблаб чиқарилган солиқ суммаси камайишига (ўзгаришига) олиб келган нотўғри ёки тўлиқ бўлмаган маълумотларни ва (ёки) хатоларни аниқлаган солиқ тўловчи ушбу солиқ ҳисоботига зарур тузатишларни киритиши ва солиқ органига аниқлаштирилган солиқ ҳисоботини тақдим этиши шарт.
Бунда, солиқ ҳисоботини тақдим этишнинг белгиланган муддати ўтгандан кейин тақдим этилган аниқлаштирилган солиқ ҳисоботи муддат бузилган ҳолда тақдим этилган деб ҳисобланмайди.
Агар аниқлаштирилган солиқ ҳисоботи солиқ органига солиқ ҳисоботини тақдим этиш муддати ўтгунга қадар тақдим этилган бўлса, солиқ ҳисоботи аниқлаштирилган солиқ ҳисоботи тақдим этилган кун тақдим этилган деб ҳисобланади. Агар аниқлаштирилган солиқ ҳисоботи солиқ органига солиқни тўлаш муддати ўтгандан кейин тақдим этилган бўлса, солиқ тўловчи бир пайтнинг ўзида қуйидаги шартларга риоя этган тақдирда жавобгарликдан озод қилинади:
1) аниқлаштирилган солиқ ҳисоботи у ҳисоблаб чиқарилган солиқ суммаси камайишига (ўзгаришига) олиб келган ҳолатлар солиқ органи томонидан аниқланганлигини ёки солиқ аудити тайинланганлигини билган пайтга қадар тақдим этилган бўлса;
2) аниқлаштирилган солиқ ҳисоботи тақдим этилгунга қадар у етишмаётган солиқ суммасини ва унга тегишли пеняларни тўлаган бўлса.
Ҳатто, солиқ агентлари томонидан тақдим этиладиган аниқлаштирилган солиқ ҳисоботи ҳам ҳисобга олинади.
Солиқ қонунчилигига кўра, солиқ тўловчи томонидан топширилган солиқ ҳисоботлари ҳисобот тақдим этилган йилдан кейин камида беш йил сақлаши шарт ҳисобланади. Ҳозирги кунда камерал солиқ текширувисиз аниқлаштирилган ҳисоботни қабул қилишни рад этиш солиқ нормалари бузиш ҳисобланади, бироқ, амалиётда аниқлаштирилган солиқ ҳисоботини фақат камерал солиқ текширувдан сўнг қабул қилиш жараёнлари кузатилмоқда. Бу, тадбиркорлик субъектларини ҳуқуқларини бузилишга олиб келмоқда. Солиқ тўловчи (солиқ агенти) солиқ органига белгиланган шаклда тақдим этилган солиқ ҳисоботини қабул қилишни рад этишга ҳақли эмас.
Амалиётда, солиқ маъмуриятчилигининг ушбу жиҳати солиқ кодексга қатъий мувофиқ равишда тартибга солинган. Солиқ тўловчининг шахсий кабинети орқали тақдим этилган солиқлар бўйича ҳисоб-китоблар автоматик равишда – ҳеч қандай назоратсиз қабул қилинади. Бироқ, Солиқ кодекси солиққа оид ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи асосий ҳужжат сифатида “аниқлаштирилган солиқ ҳисоботи” тушунчасини очиб бермаган. Чунки, Давлат солиқ қўмитаси томонидан тасдиқланган солиқ ҳисоботи шаклларида “аниқлаштирилган ҳисобот” деб номланган алоҳида илова ёки мустақил ҳужжатни ўз ичига олмаган, фақат солиқ ҳисоботи турини танлашни таклиф қилган. Амалиётда илгари ҳисоблаб чиқарилган солиқ суммасини камайтиришни (унга тузатиш киритишни) истисно этувчи, шунингдек солиқ органининг талабларига рози бўлиб тақдим этилган аниқлаштирилган солиқ ҳисоботи ҳам камерал текширувсиз қабул қилинади.
Илгари ҳисоблаб чиқарилган солиқни камайтиришга йўналтирилган аниқлаштирилган солиқ ҳисоботи билан боғлиқ мураккаб (аниқроғи, ҳуқуққа зид) вазият юзага келди. Ёхуд – харажатларни оширишга, у ҳам солиқ базаси ва солиқ суммасини камайтиради. Бундай аниқлаштирилган солиқ ҳисоботини тақдим этиш ҳолатларининг деярли барчаси камерал текширув ўтказилишига олиб келади. Солиқ органи ё аниқлаштирилган солиқ ҳисоботини қабул қилишни рад этади, ё ушбу тартиб-таомилни сунъий равишда чўзади. Шу ерда ўз-ўзида савол туғилади. Солиқ органлари аниқлаштирилган ҳисоботни қабул қила олмасликларининг сабаби нимада? Шу ўринда “камерал солиқ текшируви солиқ тўловчи (солиқ агенти) томонидан тақдим этилган солиқ ҳисоботини, молиявий ҳисоботни, шунингдек солиқ тўловчининг фаолияти тўғрисида солиқ органида мавжуд бўлган бошқа ҳужжатлар ҳамда маълумотларни таҳлил қилиш асосида солиқ органи томонидан ўтказилишини” қайд этиш ўринли.
Бинобарин, камерал солиқ текшируви ўтказилганда фақат солиқ органи томонидан қабул қилинган солиқ ҳисоботи ва бошқа ҳужжатлар таҳлил қилинади. Ва аксинча, солиқ органи томонидан қабул қилинмаган ҳар қандай (шу жумладан – аниқлаштирилган) солиқ ҳисоботи камерал солиқ текшируви предмети бўла олмайди.
Шу ўринда, солиқ органининг аниқлаштирилган солиқ ҳисоботини қабул қилишни рад этиши қонунга зид.
Биринчидан, солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларида аниқлаштирилган солиқ ҳисоботи на шакли, на мазмуни, на мақсадига кўра оддий солиқ ҳисоботидан фарқланмаган. Аниқлаштирилган солиқ ҳисоботи ҳам солиқ тўловчиларнинг солиқ мажбуриятларини бажаришига йўналтирилган.
Иккинчидан, аниқлаштирилган солиқ ҳисоботини қабул қилишни рад этиш солиқ тўловчиларнинг “солиқ солиш объектларини ҳисобга олишда, солиқларни ҳисоблаб чиқариш ва тўлашда ўзлари йўл қўйган хатоларни мустақил равишда тузатиш” ҳуқуқини поймол қилади.
Учинчидан, Солиқ кодексида солиқ органларига аниқлаштирилган солиқ ҳисоботини қабул қилишни рад этиш ҳуқуқи берилмаган.
Мантиқдан ва юқорида баён этилган таҳлил хулосаларидан келиб чиқилса, солиқ органлари солиқ кодекси доирасида бундай мажбуриятга эга бўла олмайдилар. Сабаби улар аниқлаштирилган солиқ ҳисоботини қабул қилишни рад этишга ҳақли эмас.
Солиқ органи аниқлаштирилган солиқ ҳисоботини солиқ кодексда солиқ ҳисоботи учун белгиланган тартибда қабул қилиши керак. Ушбу ҳолатда, солиқ кодексга аниқлаштирилган солиқ ҳисоботини топшириш ва қабул қилиш тартибини тўғридан-тўғри белгилайдиган, солиқ ҳисоботини тақдим этишга оид мавжуд тартибга айнан ўхшаш нормани киритиш керак. Ана шу пайтгача солиқ тўловчилар солиқ органи мансабдор шахсларининг ҳуқуққа зид ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан юқори турувчи солиқ органига ёки судга шикоят қилиш ҳуқуқига эга.
Судга шикоят қилиш Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодексда белгиланган қоидаларга кўра, мансабдор шахсининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан шикоят қилинаётган солиқ органи жойлашган жойдаги маъмурий судга ариза бериш йўли билан амалга оширилади.
Қонун ҳужжатларида солиқ органининг (аниқлаштирилган) солиқ ҳисоботини қабул қилишни рад этиш ҳуқуқи назарда тутилмагани, рад этиш тартиб-таомили ҳам, рад этиш тўғрисидаги бундай қарорнинг шакли ҳам белгиланмагани сабабли бу солиқ тўловчининг ҳуқуқлари бузилиши далилини исботлашни бирмунча қийинлаштиради. Шунга қарамай, шикоятлар сони ушбу масалани ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш масаласига ижобий таъсир кўрсатишига умид қиламиз.
Қарши туманлараро
маъмурий суди судьяси А.Р.Мухиддинов
Маҳалла жамиятимизнинг энг муҳим бўғини сифатида ҳар биримизнинг ҳаётимизда алоҳида ўрин тутади. Оилаларда ўзаро ҳурмат, меҳр-оқибат ва ҳамжиҳатлик муҳитини шакллантириш, юртимиз равнақига ҳисса қўшишда маҳалла фуқаролар йиғини ва уларнинг раисларини ўрни беқиёс.
Давлатимиз раҳбари Ш.Мирзиёев таъкидлаганидек, бугунги маҳалла раиси забардаст, ҳозирга замонга ва шароитга муносиб, билимли бўлиши керак бўлади.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 105-моддасига кўра, шаҳарча, қишлоқ ва овулларда, шунингдек улар таркибидаги маҳаллаларда фуқароларнинг йиғинлари ўзини ўзи бошқариш органлари бўлиб, улар раисни (оқсоқолни) сайлайди.
Ўзбекистон Республикасида жорий йилнинг май ойида фуқаролар йиғини раиси(оқсоқоли) сайловлари бўлиб ўтди. Сайловда муносиб номзодлар халқ вакиллари томонидан сайланди. Сайлов билан боғлиқ низоли ишлар маъмурий судларда кўриб чиқилиб, тегишли қарорлар қабул қилинмоқда.
Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариши бу фуқароларнинг халқ ҳокимиятини бевосита амалга ошириши, давлат ва жамият ишларида тўғридан-тўғри иштирок этиши воситаси ҳисобланади. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органларининг асосий вазифаси фуқароларни маҳаллий аҳамиятга эга масалаларни ҳал қилишда мустақил фаолият олиб боришини таъминлашдан иборат.
Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари давлат ҳокимияти органлари тизимига кирмайди ва қонунчилик билан берилган ўз ваколатларини тегишли ҳудуд доирасида амалга оширади.
Ўзбекистонда 10 мингдан ортиқ Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолият кўрсатмоқда.Фуқаролар йиғинининг қарорларини бажариш ва фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг фуқаролар йиғинлари оралиқ давридаги жорий фаолиятини амалга ошириш учун фуқаролар йиғинининг раиси (оқсоқоли), унинг маслаҳатчилари, фуқаролар йиғини фаолиятининг асосий йўналишлари бўйича комиссияларнинг раислари ва йиғиннинг масъул котибидан иборат таркибда фуқаролар йиғинининг кенгаши тузилади. Фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг фаолиятини ташкил этишни унинг кенгаши ҳамда фуқаролар йиғинининг раиси амалга оширади.
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодексининг 27-моддасига кўра, давлат бошқаруви органларининг, маъмурий-ҳуқуқий фаолиятни амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа органларнинг, шу жумладан фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг ва улар мансабдор шахсларининг қонун ҳужжатларига мос келмайдиган ҳамда фуқаролар ёки юридик шахсларнинг ҳуқуқларини ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузадиган қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) юзасидан низолашиш тўғрисидаги ишлар маъмурий судларга тааллуқли бўлади.
Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари қарорлари ёки улар мансабдор шахсларининг ҳаракатлари(ҳаракатсизлиги)га нисбатан аризалар келиб тушганида, тарафларнинг ҳуқуқий муносабатларини ва ишни ҳал этишда қўлланилиши лозим бўлган соҳа фаолиятини тартибга соладиган қонун ва қонуности ҳужжатларини аниқлаш, тарафларнинг талаблари ва эътирозларини асословчи фактларни, ишни ҳал этиш учун зарур далиллар доирасини, ишда иштирок этиши лозим бўлган шахслар таркиби масаласини ҳал этиш лозим.
Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш соҳасидаги фаолияти Ўзбекистон Республикасининг “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги қонуни (14.04.1994 йил, янги таҳрири 12.04.2013 йил)., Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2021 йил 18 июндаги 380-сонли қарори билан тасдиқланган “Фуқаролар йиғини тўғрисида”ги, “Фуқаролар йиғини комиссиялари тўғрисида”ги, “Фуқаролар йиғини ҳузуридаги жамоатчилик тузилмалари тўғрисида”ги, “Фуқаролар йиғини раисининг (оқсоқолининг) гувоҳномаси ва кўкрак нишони тўғрисида”ги, “Фуқаролар йиғинларида иш юритишни ташкил қилиш ва олиб бориш тартиби тўғрисида”ги Низомлар билан тартибга солинади.
Фуқароларни ўзини ўзи бошқариш органлари қарорлари ва мансабдор шахсларининг ҳаракати (ҳаракатсизлиги) юзасидан берилган аризалар(шикоятлар) Ўзбекистон Республикаси МСЮтКнинг 16-бобида белгиланган умумий қоидаларга мувофиқ иш юритишга қабул қилинади.
Аризаларни иш юритишга қабул қилишда биринчи навбатда арз қилинган талаб предметини аниқлаш лозим бўлади.
Низо предмети бўлган маъмурий ҳужжатнинг ташқи субъектларга йўналтирилганлиги, ҳуқуқий оқибатни юзага келтириб чиқариши ва аниқ, индивидуал бўлиши ҳақидаги белгилари мавжудлигига эътибор қаратиш керак.
Ўзбекистон Республикаси “Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида”ги қонунига кўра, фуқаролар йиғини Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунлари билан кафолатланган ҳуқуқ ва эркинликлардан фойдаланишда, ўз манфаатларидан, ривожланишнинг тарихий хусусиятларидан, шунингдек, миллий ва маънавий қадриятлардан, маҳаллий урф-одатлар ва анъаналардан келиб чиққан ҳолда маҳаллий аҳамиятга молик масалаларни ҳал қилишда мустақил бўлиб, аҳоли манфаатларини ифодалайди ва унинг номидан тегишли ҳудуд доирасида амал қиладиган қарорлар қабул қилади.
Жумладан, фуқаролар йиғини:
-фуқаролар йиғини раисини (оқсоқолини) рағбатлантириш ёки уни лавозимидан озод қилиш тўғрисида;
-фуқаролар йиғини раисига (оқсоқолига) ишончсизлик билдириш тўғрисида;
-ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш, тегишли ҳудудни ободонлаштириш, кўкаламзорлаштириш ва санитария жиҳатдан тозалаш тўғрисида;
-атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, ҳудуднинг санитария ҳолати, уни ободонлаштириш ҳамда кўкаламзорлаштириш масалалари юзасидан тегишли ҳудудда жойлашган ташкилот раҳбарларининг ҳисоботлари бўйича қарорлар қабул қилади.
Шунингдек, фуқаролар йиғини кенгаши:
-фуқаролар вакилларининг йиғилишини ўтказиш тўғрисида;
-кам таъминланган оилаларга уй-жойини таъмирлаш, коммунал хизматлар ҳақини тўлашда ёрдам кўрсатиш учун ихтиёрийлик асосида жисмоний шахслардан маблағ йиғиш, юридик шахсларнинг маблағларидан шартнома асосида фойдаланиш тўғрисида;
-тегишли ҳудудда барча деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер участкалари кесимида етиштириладиган маҳсулотнинг прогноз ҳажмлари тўғрисида қарор қабул қилади.
Фуқаролар йиғини мажлиси (фуқаролар вакилларининг йиғилиши) фуқаролар йиғинини қайта ташкил этиш ва унинг фаолиятини тугатиш, маъмурий-ҳудудий бирликлар ва маҳалла бирлаштирилганда, бўлинганда, тугатилганда, чегаралари ўзгартирилганда қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ қарор қабул қилади.
Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи томонидан қабул қилинган қарор ёки мансабдор шахснинг ҳаракати(ҳаракатсизлиги) ўзининг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузади деб ҳисоблаган ҳар қандай шахс мазкур қарорларни ҳақиқий эмас деб топиш ёки ҳаракатни(ҳаракатсизликни) қонунга хилоф деб топиш ҳақида маъмурий судга ариза билан мурожаат қилишга ҳақли.
Бироқ, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларининг фаолият йўналишига оид у ёки бу масалалар юзасидан қабул қилинган ва фуқаролар йиғини кенгашига кўриб чиқиш учун тақдим этиш тартиби мавжуд бўлган қарорлари, шунингдек фуқаролар йиғинларида йўлга қўйилган “Ота-оналар университети”, “Аёллар маслаҳат кенгаши”, “Кексалар маслаҳати” жамоатчилик тузилмаларининг тавсиявий хусусиятга эга бўлган қарорлари ҳуқуқий оқибат келтириб чиқармаганлиги сабабли, улар устидан берилган аризалар маъмурий судга тааллуқли бўлмайди.
Маъмурий ва бошқа оммавий ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқса-да, қонунда бошқа судларга тааллуқлилиги белгиланган аризалар, шунингдек устидан шикоят берилаётган ҳаракат меҳнат муносабатларидан келиб чиққан бўлса, бундай талаблар маъмурий суд судловига тааллуқли эмас.
Шунингдек, фуқароларни ўзини ўзи бошқариш органи томонидан Ўзбекистон Республикаси “Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида”ги қонуни асосида фуқаро ва юридик шахсларга ўз ваколати доирасида берган тушунтиришлари ифодаланган жавоб хатларини ҳақиқий эмас деб топиш ҳақидаги талаблари ҳам маъмурий ҳужжат ҳисобланмаганлиги сабабли, маъмурий судларга тааллуқли бўлмайди.
Чунки, жавоб хати муайян ҳолатда аризачининг талабини рад қилмаганлиги сабабли, маъмурий ва бошқа оммавий-ҳуқуқий муносабатларни вужудга келтирмайди ва ҳуқуқий оқибатлар келтириб чиқарувчи таъсир чораси ҳисобланмайди.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари томонидан муайян ҳуқуқий оқибатларни юзага келтирадиган қарорлари қонунлар ва қонуности ҳужжатлари, фаолиятни тартибга солувчи Низомлар талабларига амал қилган ҳолда қабул қилиниши талаб этилади. Қонун талаблари бузилган ҳолда қабул қилинган қарорлар фуқароларнинг ҳақли норозилигига сабаб бўлади ва судларда низолашишга олиб келади. Бундай ҳолатларга йўл қўймаслик учун фуқаролар йиғини раиси ва масъул ходимлар ҳуқуқий билимга эга бўлишлари, маъмурий ҳужжатларни қабул қилишга алоҳида масъулият билан ёндошишлари лозим.
Қашқадарё вилоят маъмурий
судининг судьяси Баҳриддин Ахмедов
Давлатимиз раҳбари Ш.М.Мирзиёев ташаббуси билан ишлаб чиқилган ва қабул қилинган “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги Фармони суд-ҳуқуқ соҳасида ислоҳотларнинг янги бир даврини очиб берди. Мазкур Фармон қабул қилингандан кўнг, “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича “Ҳаракатлар стратегияси” ҳамда “2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини “Халқ билан мулоқот ва инсон манфаатлари йили”да амалга оширишга оид Давлат дастури” тасдиқланди. Айнан мазкур давлат дастурининг иккинчи йўналиши, яъни “Конун устуворлигини таъминлаш ва суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилишнинг устувор йўналишлари”да суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлаш, хусусан маъмурий судларни ташкил этиш назарда тутилган эди.
Айнан “Ҳаракатлар стратегияси” ҳамда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 21 февралдаги “Ўзбекистон Республикаси суд тизими тузилмасини тубдан такомиллаштириш ва фаолияти самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони билан бар қатор қонунлар қабул қилиниб, мамлакатимизда маъмурий судларнинг юзага келиши ва “Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисида”ги кодексининг қабул қилинишида биринчи қадам бўлди.Шу билан 2017 йилнинг 1 июнидан Ўзбекистон Республикасида илк бор маъмурий судлар ташкил этилиб, ўз фаолиятини юрита бошлади.Ўтган давр мобайнида маъмурий суднинг суд тизимида ўз ўрнига эга бўлиб, фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ишончли ҳимоясига айланди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги “2022-2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида”ги ПФ-60-сонли Фармони маъмурий судларнинг олдига муҳим вазифалар белгилаб берди.Жумладан, ушбу Фармон билан маъмурий судларда мансабдор шахсларнинг қарорлари устидан берилган шикоятларни кўриб чиқиш тизимини такомиллаштириш орқали суд назоратини қўллаш соҳасини кенгайтириш назарда тутилмоқда.
Стратегияга қўйилган илк қадам сифатида, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Давлат органлари билан муносабатларда фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқларининг самарали ҳимоя этилишини таъминлаш ҳамда аҳолининг судларга бўлган ишончини янада ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 107-сонли Қарори қабул қилиниши бўлиди.
Ушбу Қарор билан фармонда белгилаб берилган вазифалар ўз ифодасини топмоқда.
Эндиликда, фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг бузилган ҳуқуқларини ҳимоя қилишда судларнинг, айниқса маъмурий судларнинг ролини кучайтириш, уларни фуқаро ва тадбиркорларнинг ҳақиқий ҳимоячисига айлантириш ҳамда жамиятда маъмурий судларга бўлган ишончни янада ошириш мақсадида давлат органлари томонидан суд қарорлари ижро этилиши устидан назоратнинг таъсирчан механизмларини жорий этишга назарда тутилмоқда.
Жумладан, ушбу қарорда маъмурий судларнинг ролини кучайтириш, уларни фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг ҳақиқий ҳимоячисига айлантиришга қаратилган бир қатор тартибларни процессуал қонун ҳужжатларида белгиланишини таъминланмоқда.Бу билан, маъмурий суд ишларини юритишни “суднинг фаол иштироки” тамойили асосида амалга ошириш, бунда маъмурий судларга ишнинг ҳақиқий ҳолатларини аниқлаш учун ўз ташаббуси билан далилларни йиғиш мажбуриятини юклаш, ҳуқуқи бузилган фуқаро ёки тадбиркорлик субъектига эса далилларни йиғишда фақат ўз имконияти доирасида иштирок этишга шароит яратиш;
ҳуқуқи бузилган фуқаро ёки тадбиркорлик субъектига оммавий-ҳуқуқий муносабатдан келиб чиқадиган низо билан бирга унга сабабий боғланишда бўлган зарарни ундириш талабини ҳам маъмурий судга билдириш ҳуқуқини тақдим этиш ҳамда бундай талабларни кўриб чиқишни маъмурий судлар ваколатига ўтказиш;
маъмурий судларнинг оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган ишлар бўйича ҳал қилув қарорлари давлат органлари ёки ташкилотлари томонидан ижро қилинмаган тақдирда, уларнинг мансабдор шахсларига нисбатан суд жарималарини қўллаш;
оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган ишлар бўйича тарафлар ўртасида ярашувга эришиш механизмларини жорий қилиш белгиланмоқда.
Мазкур ўзгаришлар билан нафақат фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларини судлар орқали ҳимоя қилиш, балки судларнинг нуфузини ошириб, маъмурий органларни амалдаги қонун нормаларига риоя қилган ҳолда ишлашни тақозо этишга қаратилгандир.
Президентимиз томонидан олиб борилаётган ислоҳотларни ҳамда маъмурий судларнинг фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларини ишончли ҳимоясига айлантиришдаги ишларни маъмурий судларда кўрилаётган ишлар мисолида кўриш мумкин.
Хусусан, аризачи “МАХ” МЧЖ маъмурий судга ариза билан мурожаат қилиб, жавобгар Қашқадарё вилоят Давлат солиқ бошқармасининг “Камерал солиқ текширувида аниқланган солиққа оид ҳуқуқбузарликлар материалларини кўриб чиқиш тўғрисида”ги қарорини ҳақиқий эмас деб топишни сўраган.Ишни суд мажлисида кўриш вақтида жавобгар Қашқадарё вилоят давлат солиқ бошқармаси солиқ текширувчи ходимлари томонидан МЧЖда ўтказилган солиқ текширувида бир қатор қонун бузилишларига йўл қўйганлиги маълум бўлди.
Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2021 йил 7 январдаги 1-сон билан рўйхатдан ўтган “Солиқ хавфини бошқариш, солиқ хавфи мавжуд солиқ тўловчиларни (солиқ агентларини) аниқлаш ва солиқ текширувларини ташкил этиш ва ўтказиш тўғрисида”ги Қарори билан тасдиқланган Низомнинг 57-бандига кўра, сайёр солиқ текширувини ўтказиш учун ўтказилаётган камерал солиқ текширувини холисона амалга ошириш мақсадида қўшимча маълумотлар олиш зарурати юзага келганда асос бўлиши қайд этилган.Мазкур қонун нормасига асосан камерал солиқ текшируви ўтказиш жараёнида аниқланган тафовут ва хатолар юзасидан текшириш ўтказилиб, сайёр солиқ текшируви ўтказилган.
Сайёр солиқ текширувида солиқ ходимлари томонидан аниқланган камчиликлар юзасидан икки хил далолатнома расмийлаштирилиб, биринчи тузилган далолатномага жамият раҳбари ва бухгалтери имзо қўйган бўлса-да, кейинчалик шу сана билан расмийлаштирилган далолатномага жамият вакиллари имзоси қўйилган.
Ваҳолан-ки, биринчи тузилган далолатнома жамиятга умуман камчиликлар аниқланган, кейинги тузилган далолатнома билан текширув якуни билан қўшилган қиймат солиғи ҳисобланиб, молиявий жарима қўлланган.Шу билан бирга, текшириш якуни билан жамият томонидан аниқлаштирилган ҳисобот ҳам тақдим этилган бўлса-да, солиқ органи мазкур эътирозни ҳам инобатга олмаган.Натижада, солиқ органи жамиятда ўтказилган текширишда, Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекснинг 138-моддаси ва 157-моддаси талабидан келиб чиқиб, 165-166-моддаларига мувофиқ кўриб чиқмасдан, қарор қабул қилишда мазкур қонун нормаларига риоя қилмаган.Чунки, “МАХ” МЧЖда ўтказилган текширув юзасидан далолатнома тузилган бўлса-да, аризачига далолатнома тақдим қилинган нусхаси билан текширишда якунида муҳокама қилиниб, қарор қабул қилишга асос бўлган нусхасида жиддий фарқ мавжуд. Аслида Солиқ кодексининг 165-моддаси 8-қисмига кўра, далолатнома жавобгарликка тортилаётган шахс ёки унинг вакили иштирокида кўриб чиқилиши лозим.Бу ҳаракат (ҳаракатсизлик) оқибатида Қашқадарё вилоят давлат солиқ бошқармаси томонидан Солиқ кодексининг 165-моддасига риоя этмаган. Ваҳолан-ки, Давлат солиқ бошқармаси томонидан қарор қабул қилишдан аввал, белгиланган тартибдаги процедура билан далолатнома тузиб, солиқ идораси томонидан камерал текшириш билан боғлиқ ҳаракатларни таништириш ҳисобланишига эътибор қаратмай, аризачи текшириш далолатномаси билан таништирилмаган ҳамда текшириш натижаси бўйича қарор қабул қилишда вақтида текшириш даврида тузилган далолатнома эмас, балки бошқа бир далолатнома муҳокама қилиб, тартиб-таомил қоидаларига риоя қилинмасдан, далолатномадаги тафовут ҳамда ноаниқликлар “МАХ” МЧЖнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузиб, тадбиркорлик субъекти фаолиятини амалга оширишга тўсиқ бўлганлигини кўриш мумкин.
Мазкур ҳолат юзасидан аризачи “МАХ” МЧЖнинг аризаси қаноатлантирилиб, жавобгар Қашқадарё вилоят Давлат солиқ бошқармасининг қарори ҳақиқий эмас деб топилган.
Шунингдек, Солиқ органларининг текширишда йўл қўйган жиддий камчиликлари юзасидан Қашқадарё вилоят Давлат солиқ бошқармасига хусусий ажрим чиқариш билан муносабат билдирилган.
Қарши туманлараро маъмурий судларнинг ўтган даврда кўрилган ишларнинг ҳисоботига назар ташлайдиган бўлсак, фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг бузилган ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатлари таъминланиб, маъмурий судлар томонидан ҳимоя қилинаётганлигини кўриш мумкин.
Қарши туманлараро
маъмурий суди судьяси А.Р.Мухиддинов
Ўзбекистон Республикасида сўнгги йиллар давомида олиб борилган ислоҳотлар тарихига назар соладиган бўлсак, маъмурий судларни ташкил этиш ҳақидаги ташаббусни Президент Ш.Мирзиёев ўзининг Президентлик вазифасини вақтинча бажарувчи бўлган пайтиданоқ илгари сурган. Яъни, Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёев томонидан 2016 йил 21 октябрь куни имзоланган «Суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилиш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш кафолатларини кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармонининг 6-бандига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Олий суди, Олий хўжалик суди, Бош прокуратураси ва Адлия вазирлигига илғор хорижий тажрибани чуқур ўрганиш асосида 2017 йил 1 июлга қадар фуқаролик, жиноят ишлари бўйича судлар ва хўжалик судларининг ваколатларини қайта кўриб чиқиш йўли билан маъмурий судларни ташкил этишни назарда тутувчи таклифларни ишлаб чиқиш ва киритиш топширилган.
Ўзбекистон Республикасининг 2017 йил 6 апрель кунги «Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига ўзгартишлар ва қўшимча киритиш тўғрисида»ги қонуни билан Ўзбекистон Республикасида суд тизимини ташкил этувчи судлар қаторига маъмурий судлар киритилиши ва ушбу қонуннинг маъмурий судларни ташкил этиш тўғрисидаги қоидалари 2017 йил 1 июндан эътиборан амалга киритилиши белгилаб қўйилди. Кейинчалик, Ўзбекистон Республикасининг 2017 йил 12 апрель куни «Судлар тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонунига, Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик ва хўжалик процессуал кодексларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш ҳақида»ги қонуни (Мазкур Қонун Ўзбекистон Республикасининг 2021 йил 28 июлдаги ЎРҚ-703-сонли «Судлар тўғрисида»ги Қонунига асосан ўз кучини йўқотган.) қабул қилиниб, ушбу қонун билан Ўзбекистон Республикасида
-Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди;
-Ўзбекистон Республикаси Олий суди;
-Ҳарбий судлар;
-Қорақалпоғистон Республикаси фуқаролик ишлари бўйича суди, фуқаролик ишлари бўйича вилоятлар ва Тошкент шаҳар судлари;
-Қорақалпоғистон Республикаси жиноят ишлари бўйича суди, жиноят ишлари бўйича вилоятлар ва Тошкент шаҳар судлари;
-Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар иқтисодий судлари;
-Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маъмурий судлари;
-фуқаролик ишлари бўйича туманлараро, туман (шаҳар) судлари;
-жиноят ишлари бўйича туман (шаҳар) судлари;
-туманлараро, туман (шаҳар) иқтисодий судлари;
туман (шаҳар) маъмурий судлари фаолият кўрсатиши белгилаб қўйилди.
Юртбошимиз томонидан маъмурий судларни ташкил этишнинг ҳуқуқий асосларини яратиш юзасидан қатъий олиб борган саъи ҳаракатлари натижасида Ўзбекистон Республикасида 2017 йил 1 июнь кунидан ҳар бир туман, шаҳарларда оммавий-ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган маъмурий низоларни, шунингдек маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни кўриб чиқишга ваколатли бўлган маъмурий судлар иш бошлади.
Ҳозирги кунда ушбу Фармонга мувофиқ қонунчиликка киритилган ўзгартириш ва қўшимчалар асосида Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар марказлари ва Тошкент шаҳрида туманлараро маъмурий судлари фаолият кўрсатмоқда.
Уларнинг фаолиятидаги мазкур Фармон асосида юз берган ихтисослашув фуқаро ва тадбиркорларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя қилишга хизмат қилмоқда.