Янги Ўзбекистон-ҳуқуқий демократик давлат: инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий асослари, қонунчиликни янада ривожлатириш истиқболлари
“Ўзбекистон Республикаси Конституцияси” тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси Қонституциявий қонун лойиҳаси матни 2023 йил 15 март куни эълон қилинган бўлиб, парламент томонидан Янги конституцияни қабул қилиш юзасидан 30 апрелда референдум ўтказиш тўғрисидаги қарори қабул қилинган. Мамлакатимизнинг амалдаги Конституцияси 1992 йил 8 декабрда қабул қилинган ва у давлатнинг асосий Қонуни ҳисобланади. Конституцияга ҳозирги кунга қадар 14 маротаба ўзгартиш ва қўшимчалар киритилган бўлиб, давлатимиз раҳбарининг ташаббуслари билан Янги Ўзбекистонинг янги Конституцияси қабул қилиниши илгари сўрилган ва бу ислоҳатлар амалга ошиш арафасида турибди. Табиийки, жамият ривожланиши билан янги муносабатларни тартибга солишга зарурат туғилади. Мамлакатимизда қулай инвестициявий ва ишбилармонлик муҳитини таминлашнинг асоси сифатида мулк ҳуқуқини суд орқали ҳимоя қилиш Конституциявий ислоҳатларнинг муҳим устивор йўналиши ҳисобланади.
Янги Ўзбекистон Конституцияси лойиҳаси ҳозирги кунда 76 та тузатишни, 27 та янги модда ва битта янги бобни (адвокатура) ўз ичига олиши белгиланган. Конституция нормалари 275 тадан 434 тага ошмоқда, яъни 65 фоизга янгиланмоқда. Суд ҳокимияти 23-боб, 130-140-моддалардан иборат бўлиб, ундаги бир қатор нормалар такомиллашмоқда. Хусусан, Конституциявий суднинг Референдумга чиқариладиган масалаларнинг Конституцияга мувофиқлиги юзасидан хулоса бериш, фуқаролар ва юридик шахсларнинг ҳуқуқ нормасини Конституцияга мувофиқлиги юзасидан шикоят бериш, Ўзбекистон Республикаси Олий судининг раиси ва унинг ўринбосарлари Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати томонидан беш йиллик муддатга сайланади.
Айни бир шахс сурункасига икки муддатдан ортиқ Ўзбекистон Республикаси Олий судининг раиси, раис ўринбосари этиб сайланиши мумкин эмаслиги, Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгаши раиси ва унинг ўринбосари Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати томонидан беш йиллик муддатга сайланади. Айни бир шахс сурункасига икки муддатдан ортиқ Ўзбекистон Республикаси Судьялар олий кенгашининг раиси, раис ўринбосари этиб сайланиши мумкин эмаслиги киритилмоқда. Шунингдек, судлар фаолиятини молиялаштириш фақат давлат бюджети ҳисобидан амалга оширилиши ҳамда у одил судловни тўлиқ ва мустақил амалга ошириш имкониятини таъминлаши кераклиги Конституциявий норма сифатида белгиланмоқда.
Янги Ўзбекистон-ҳуқуқий демократик давлат қуриш ва инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий асосларини такомиллаштириш, қонунчиликни янада ривожлатириш мамлакатимизда олиб борилган ислоҳатларни амалга оширишнинг зарурий шарти ҳисобланади.
2023 йил 30 апрелда референдум ўзказиш белгиланган Конститциявий қонун лойиҳасида фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини янада самарали ҳимоя қилишнинг Конституциявий асослари белгиланмоқдаки, мазкур нормалар амалдаги Конституцияда мавжуд эмас. Жумладан, Конституциянинг янги таҳрири лойиҳасида Ўзбекистон Республикаси фуқароси Ўзбекистондан ташқарига мажбурий чиқариб юборилиши ёки бошқа давлатга бериб юборилиши мумкин эмаслиги, давлат хорижда яшаётган ватандошлар билан алоқаларни сақлаб қолиш ҳамда ривожлантириш тўғрисида халқаро ҳуқуқ нормаларига мувофиқ ғамхўрлик қилиши (23-модда), Ўзбекистонда ўлим жазоси тақиқланиши (25-модда), жиноят содир этишда айбланаётган шахснинг айби суд тартибида исботланиб, суднинг қонуний кучга кирган ҳуқми билан аниқланмагунча айбсиз ҳисобланиши (26-модда), ҳибсга олишга, қамоққа олишга ва қамоқда сақлашга фақат суднинг қарорига кўра йўл қўйилиши, шахс суднинг қарорисиз қирқ саккиз соатдан ортиқ муддат ушлаб турилиши мумкин эмаслиги, шахсни ушлаш чоғида унга тушунарли тилда унинг ҳуқуқлари ва ушлаб турилиши асослари тушунтирилиши шартлиги (27-модда), шахснинг судланганлиги ва бундан келиб чиқадиган ҳуқуқий оқибатлар унинг қариндошлари ҳуқуқларини чеклаш учун асос бўлиши мумкин эмас (28-модда), гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ўзининг айбсизлигини исботлаши шарт эмаслиги ва исталган вақтда сукут сақлаш ҳуқуқидан фойдаланиши, ҳеч ким ўзига ва яқин қарнидошига гувоҳлик беришга мажбур эмаслиги (29-модда), уй-жойга киришга, шунингдек унда олиб қўйишни ва кўздан кечиришни ўтказишга фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда йўл қўйилиши, уй-жойда тинтув ўтказишга фақат қонунга мувофиқ ва суднинг қарорига асосан йўл қўйилиши (31-модда), фуқаролар меҳнатга ҳақ олишнинг энг кам миқдоридан кам бўлмаган миқдорда ҳақ олиш (42-модда), ҳомиладорлиги ёки боласи борлиги сабабли аёлларни ишга қабул қилишни рад этиш, ишдан бўшатиш ва уларнинг иш ҳақини камайтириш тақиқланиши (42-модда), ҳар ким уй-жойли бўлиш ҳуқуқига эгалиги, ҳеч ким суднинг қарорисиз ва қонунга зид тарзда уй-жойидан маҳрум этилиши мумкин эмаслиги, уй-жойидан маҳрум этилган мулкдорга уй-жойнинг қиймати ҳамда у кўрган зарарларнинг ўрни қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда олдиндан ҳамда тенг қийматда қопланиши таъминланиши, давлат уй-жой қурилишини рағбатлантирши ва уй-жойга бўлган ҳуқуқнинг амалга оширилиши учун шарт-шароитлар яратиши аҳолининг ижтимоий жиҳатдан эҳтиёжманд тоифаларини уй-жой билан таъминлаш тартиби қонун билан белгиланиши қайд этилган.
Шунингдек, яна бир энг муҳим Конституциявий норма бу инсоннинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш давлатнинг олий мақсади эканлиги белгиланганидадир (54-модда).
Қарши туманлараро маъмурий суди
Девонхона мудири Н.Нодиров