Янги очилган ҳолатлар хориж тажрибасида.

Янги очилган ҳолатлар суднинг ҳукми ёки ажрими қонуний кучга кирган пайтда мавжуд бўлган, бироқ судга маълум бўлмаган ҳолатлардир. Янги очилган ҳолатлар қуйидагилардан иборат:

1) жабрланувчининг ёки гувоҳнинг била туриб ёлғон кўрсатув ёхуд экспертнинг била туриб ёлғон хулоса берганлиги, худди шунингдек ашёвий далиллар, тергов ва суд ҳаракатлари баённомаларининг ҳамда бошқа ҳужжатларнинг сохта эканлиги ёки била туриб нотўғри таржима қилинганлиги қонунга хилоф, асоссиз ёки адолатсиз ҳукм, қонунга хилоф ёки асоссиз ажрим чиқарилишига сабаб бўлганлиги суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан аниқланганлиги;

2) суриштирувчининг, терговчининг ёки прокурорнинг қонунга хилоф, асоссиз ёки адолатсиз ҳукм, қонунга хилоф ёки асоссиз ажрим чиқарилишига олиб келган жиноий хатти-ҳаракатларга йўл қўйганлиги суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан аниқланганлиги;

3) муайян жиноят ишини кўриш чоғида судя томонидан содир этилган жиноий хатти-ҳаракатлар суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан аниқланганлиги;

4) ўз ҳолича ёки илгари аниқланган ҳолатлар билан биргаликда маҳкумнинг айбсизлигидан ёхуд у ҳукм этилганига нисбатан оғирлиги даражаси бўйича бошқа жиноят содир этганлигидан ёхуд оқланган шахснинг ёки ўзига нисбатан иш тугатилган шахснинг айбдорлигидан далолат берадиган бошқа ҳолатлардир.

Янги очилган ҳолатлар туфайли иш юритишни қўзғатиш тўғрисида судга протест киритиш учун қуйидагилар сабаб бўлиши мумкин:

1) фуқароларнинг, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, жамоат бирлашмалари мансабдор шахсларининг хабарлари;

2) оммавий ахборот воситаларининг хабарлари;

3) суриштирув, дастлабки тергов жараёнида ва судда бошқа жиноят ишини кўриш жараёнида олинган маълумотлар. Агар судга келиб тушган илтимосномада, протестда Ўзбекистон Республикаси Жиноят протсессуал Кодекси 522-моддаси учинчи қисмининг 1-3-бандларида назарда тутилган ҳолатларни кўрсатувчи маълумотларга ҳавола мавжуд бўлса, судя суриштирув, тергов органларидан ва суддан тегишли протсессуал ҳужжатларни талаб қилиб олади ҳамда асослар мавжуд бўлган тақдирда янги очилган ҳолатлар туфайли иш юритишни қайтадан бошлаш тўғрисидаги ёки бундай асослар мавжуд эмаслиги ҳақидаги масалани ўз ажрими билан кассатсия инстанцияси судида кўриб чиқиш учун киритади.

Агар судга келиб тушган илтимосномада Ўзбекистон Республикаси Жиноят протсессуал Кодекси 522-моддаси учинчи қисмининг 4-бандида кўрсатилган ҳолатлар кўрсатилган бўлса, суд материалларни тергов ўтказиш учун прокурорга юбориш тўғрисида ажрим чиқаради. Янги очилган ҳолатлар тергов қилинаётганда ушбу Кодексда назарда тутилган қоидаларга риоя этилган ҳолда сўроқ, кўздан кечириш, экспертиза, олиб қўйиш ва бошқа тергов ҳаракатлари ўтказилиши мумкин.

Тергов натижалари бўйича прокурор уч ойлик муддатда судга янги очилган ҳолатлар туфайли суд ҳукми, ажримини қайта кўриш учун асослар мавжудлиги ёки мавжуд эмаслиги тўғрисида тегишли материалларни илова қилган ҳолда хулоса юборади. Прокурорнинг хулосасини кўриб чиқиш натижалари бўйича судя ўз ажрими билан янги очилган ҳолатлар туфайли иш юритишни қайтадан бошлаш тўғрисидаги ёки бундай асослар мавжуд эмаслиги ҳақидаги масалани кассатсия инстанцияси судида кўриб чиқиш учун киритади. Янги очилган ҳолатлар туфайли иш юритишни қайта кўриб чиқиш ривожланган давлатларда қандай деган савол бўлиши табиий. Шунинг учун Германия, Франтсия, Англия ва АҚШ сингари давлатларда янги очилган ҳолатлар сабабли судга мурожаат қилиш ва ишни қайтадан бошлаш масаласини кўриб чиқамиз. Англия-Саксон ҳуқуқ тизимининг энг ёрқин вакиллари Англия ва АҚШдир. Англия жиноят протсессида жиноят ишлари бўйича турли судларнинг қарорларига шикоят қилиш ва кўриб чиқишнинг барча усуллари одатда апеллятсия деб аталади. Ҳукмларга шикоят қилиш эркинлиги чекланган. Апеллятсия бериш имконияти, бу суднинг апеллятсия фактини асосли деб топиш тўғрисидаги қарорига боғлиқ.

Суд бу талабни қондириши ёки рад этиши мумкин. Шуни таъкидлаш керакки, апеллятсия судида янги далиллар фақат ҳукмни бекор қилиш учун зарур бўлган ҳолларда кўриб чиқилиши мумкин. Бундай ҳолда, ишни биринчи инстантсия судида янгидан кўриб чиқиш тўғрисида қарор қабул қилинади. Апеллятсия суди апеллятсияни кўриб чиқиш натижасида ҳам ҳукмни бекор қилишга, ҳам ишни биринчи инстантсия судининг янги инстанциясига юборишга ҳақли. Бундай қарор янги далиллар пайдо бўлган тақдирда қабул қилинади; ишни дастлабки кўриб чиқиш пайтида йўл қўйилган жиддий хатоларни аниқлагандан сўнг. Ёмон томонга бурилишни тақиқлаш тамойили туфайли, янги тайинланган жазо, аввалги жазодан оғирроқ бўлмаслиги керак. Апеллятсия суди, шунингдек, венире де ново буйруғини чиқариш ҳуқуқига эга (лотинча – “яна қайтиш”). Бу буйруқнинг чиқарилиши натижасида ўтказилган суд жараёни ва унинг жараёнида қабул қилинган қарорлар бекор қилинади. Аммо айблов тарафи ишни биринчи инстанцияда кўриб чиқиш учун ишни судга қайта юборишга ҳақли. 1988 йилда Жиноий адлия тўғрисидаги қонун Бош прокурорга тож судининг ҳал қилув қарори устидан шикоят қилиш ҳуқуқини берди. Прокуратура 1996 йилги “Жиноят -протсессуал ва тергов тўғрисида”ги қонунни қабул қилиб, оқлов ҳукми устидан шикоят қилиш ҳуқуқини олди. Аммо фақат оқлов ҳакамлар ҳайъати ёки гувоҳларга ортиқча босим натижасида қилинган деб тахмин қилиш учун асос бўлса. Агар шикоят қаноатлантирилса, прокурор умумий қоидаларга мувофиқ жиноят ишини қайта очишга ҳақли. Бундай апеллятсиянинг ўзига хослиги прокурор шикояти Олий судга юборилганлиги билан таъкидланади. Англияда апеллятсия бериш муддати ҳам бошқача 21 кун. Шуни таъкидлаш керакки, бу муддат узайтирилиши мумкин. Янги суд жараёни натижасида суд қарорини ўзгартириш ёки бекор қилиш ҳуқуқига эга. Ҳимоячилар ҳам, айбловчилар ҳам шикоят қилиш ҳуқуқига эга. Америка Қўшма Штатлари кўп жиҳатдан Англия ҳуқуқ тизимига ўхшаш. Шикоят – ишини қайта кўриб чиқиш характерга эга.                 Суд амалиёти ҳукмнинг ҳақиқатда тўпланган далиллар билан зиддиятини ҳуқуқнинг бузилишига тенглаштиради. Умумий қоида сифатида, фақат биринчи инстантсия судида ўз айбини тан олмаган маҳкум ҳукм устидан шикоят қилиши мумкин. Апеллятсия инстантсияси биринчи инстантсия суди томонидан тайинланган жазони қонун билан белгиланган ва Федерал жазони ижро этиш йўриқномаси томонидан тавсия этилган санксиялар чегаралари бажарилмаган тақдирдагина тузатиши мумкин. Шу билан бирга, “ёмонни тақиқлаш” тамойили бу эрда ҳам амал қилади. Прокурор, агар унинг фикрича, қонунбузарликка йўл қўйилган бўлса, ҳукм устидан шикоят қилиш ҳуқуқига эга. Прокурорнинг шикоят қилишига рухсат берилган аниқ қонунбузарликлар рўйхати мавжуд. Шу ўринда Романо-герман ҳуқуқ тизими мамлакатларида суд қарорларини қайта кўриб чиқиш институтининг янги очилган ҳолатларнинг хусусиятларини кўриб ўтамиз. Бу тизимнинг энг кўзга кўринган вакиллари – Франтсия ва Германия. Ўзбекистон Республикаси континентал ҳуқуқ тизимига киради, шу муносабат билан бу мамлакатлар тажрибаси бизни алоҳида қизиқтиради. Франция қонунчилиги таҳлили шуни кўрсатадики, жиноят протсессида суд қарорлари устидан шикоят қилишнинг икки тури мавжуд: оддий ва фавқулодда. Оддий тури апеллятсия тарзида кўриладиган:

1) ишни сиртдан кўриб чиқиш пайтида чиқарилган қарорлар устидан шикоятқилиш;

2) апеллятсия тартибида кўриб чиқиш.

Суд қарорларини қайта кўриб чиқишнинг фавқулодда шакллари сифатида қуйидагилар маʼлум:

1) кассатсия;

2) қайта кўриб чиқиш.Фавқулодда шикоят беришнинг навбатдаги шакли – бу ҳукмдаги фактик хатоларни тузатишга қаратилган қайта кўриб чиқиш. Бу шаклни янги очилган ҳолатлар туфайли ишни қайта тиклаш дейиш мумкин. Франтсия Жиноят-протсессуал кодексига кўра, қайта кўриб чиқишни бошлаш учун асос ҳукмнинг аниқ нотўғри эканлигидир. Текширув ўтказиш тўғрисидаги илтимоснома маҳкум ёки унинг оила аʼзолари томонидан кассатсия судига юборилади ва Адлия вазирининг илтимосига биноан қўллаб-қувватланади. Текшириш жараёни Конституциявий суднинг жиноят ишлари бўйича палатаси томонидан амалга оширилади. Қоида тариқасида, агар шикоят асосланса, жиноят палатаси ҳукмни бекор қилиши мумкин. Агар янги кўриб чиқиш зарурати туғилса, иш аввал кўриб чиқилган судга эмас, балки моҳиятини ҳисобга олган ҳолда судларга юборилади. Хусусият шундаки, суд ҳар қандай қарор қабул қилишга ҳақли, лекин шу билан бирга маҳкумнинг аҳволини ёмонлаштира олмайди

Қарши туманлараро маъмурий

суди судья ёрдамчиси                                                            Р.Эргашев