Inson huquqlari bо‘yicha Umumjahon deklaratsiyasining mazmun va mohiyati
Inson, uning hayoti, erkinligi, qadr-qimmati va boshqa
daxlsiz huquqlari eng oliy qadriyatdir. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi
BMT bosh assambliyasi tomonidan 1948 yilning 10 dekabrida qabul qilingan. Deklaratsiya-lot. deklaratio sо‘zidan olingan bо‘lib, ma’lum qilaman, e’lon qilaman degan ma’noni
beradi. U muqaddima va 30 moddadan
iborat bо‘lib, uni qabul qilishdan maqsad har bir inson va davlat
mazkur Deklaratsiyani nazarda tutgan holda ma’rifat va ta’lim orqali
shu huquq va erkinliklar hurmat qilinishiga kumaklashishi lozim.
Ikkinchi jahon urishi vaqtida insoniyatga qarshi amalga
oshirilgan qirg‘inlar insonning umum e’tirof etilgan huquqlarini qayd qilish zarurligini
kо‘rsatdi. 1941 yilda AQSH prezidenti Franklin Ruzvelt “Mamlakatdagi holat bо‘yicha
murojaat” ida tо‘rtda muhim erkinlik: sо‘z erkinligi, vijdon erkinligi, ehtiyojdan
erkinlik va qurquvdan erkinlikni qullab –quvvatlashga chaqirdi. Ayni shu narsa,
tinchlik о‘rnatish va urush tugashiga imkon beradigan inson huquqlari rivojiga yangi
turtki berdi. BMT Inson huquqlari bо‘yicha komissiyasining birinchi majlisi
1947 yil 27 yanvardan 10 fevrald Lake Suksess shaharchasida bо‘lib о‘tdi. AQShning
о‘sha vaqtdagi birinchi xonimi Eleonora Ruzvelt kommisiya raisligiga saylandi. Avstraliya,
AQSH, Belgiya, BSSR(Belorussiya SSR), Buyuk Britaniya, Xitoy, Kuba, Misr, Hindiston,
Eron, Liviya, Panama, Sobiq Sovetlar Ittifoqi, Urugvay, Filippin, Fransiya, Chili,
Yugoslaviya kabi davlatlar vakillari Huquqlar tо‘g‘risida xalqaro qonun loyihasini
ishlab chiqishlari kerak edi. Komissiya ishida BMT kotibligi inson huquqlari bо‘yicha
bо‘lim vakili, xalqaro huquq sohasida tajribali kanadalik mutaxassis Jon Hamfri
ham qatnashdi.
Deklaratsiya har bir insonning tabiiy va ajralmas huquq
va erkinliklari e’lon etilgan asosiy xalqaro hujjatdir. Shu tariqa xalqaro munosabatlar
tarixida birinchi marta insonning hamma rioya etishi zarur bо‘ʻlgan asosiy huquqlari
va erkinliklari doirasi belgilab berilgan. Deklaratsiyada «insonga xos qadr-qimmatni,
ularning teng va ajralmas huquqlarini tan olish – erkinlik, adolat va yalpi tinchlik
negizi» ekanligi e’lon etilgan. Unga kо‘ra, umum hurmat va rioya qilishi shart
bо‘lgan inson huquqlari doirasi shaxsiy, siyosiy hamda ijtimoiy iqtisodiy huquqlardan
iboratdir.
Deklaratsiyada inson manfaatlarining ustuvorligi quyidagi
tamoyillarda о‘z aksini topgan: inson huquqlarini hurmat qilish, inson huquqlarining
tengligi, inson erkinliklari, inson huquqlarini amalga oshirishning demokratik jarayoni,
inson huquqlarini ta’minlashning adolatligi. Deklaratsiyada e’lon etilgan mazkur
inson huquqlariga oid tamoyillarga kura barcha kishilar erkin tug‘iladi va о‘z qadr-qimmati
hamda huquqlari jihatdan teng bо‘lib, ular qonun oldida teng va qonun tomonidan
bab-baravar himoyalanish huquqiga ega).
Shaxsiy huquqlar orasida avvalo har bir kishining hayoti,
erkinligi va shaxsiy daxlsizligi huquqi alohida ta’kidlangan. Deklaratsiyaning boshqa
qoidalari esa mazkur huquqlarni tо‘ldiradi. Xususan, inson huquqlari umujahon deklaratsiyasiyasining
3-moddasida “Har bir inson yashash , erkin bо‘lish va shaxsiy daxlsizlik huquqlariga
egadir” deb belgilangan. Mazkur qoidalar mamlakatimiz Konstitusiyasida ham о‘z ifodasini
topgan bо‘lib, uning 13-moddasiga kо‘ra, inson uning hayoti, erkinligi, sha’ni,
qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi, 24-moddasiga
kо‘ra esa, yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqidir. Inson hayotiga suiqasd
qilish eng og‘ir jinoyatdir.
Mazkur Deklaratsiya qoidalari davlat yoki ayrim shaxslar
tomonidan inson huquqlarini buzish uchun ishlatilishi mumkin emas. Har bir shaxs
uchun о‘zgalarning huquq va erkinliklarini hurmat qilish jamiyat a’zolarining burchidir.
Ushbu Deklaratsiya mustaqil О‘zbekiston
Respublikasi imzolagan birinchi xalqaro hujjatdir (1991 yil 30 sentabr). О‘zbekiston
Respublikasi Konstitusiyasining «Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari
va burchlari» deb atalgan 2 bо‘limi mazkur Deklaratsiya talablariga tо‘la mos bо‘lib, unda О‘zbekiston Respublikasi barcha fuqarolari teng huquq va
erkinliklarga ega bо‘lishi, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib
chiqishi, e’tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qatiy nazar, qonun oddida tengligi ta’kidlangan.
Deklaratsiya yer yuzidagi barcha fuqarolarning huquq va
erkinliklarini himoya qilishga qaratilgan eng muhim hujjat sifatida e’tirof etiladi.
Unda “insonlarga ularning ijtimoiy kelib chiqishi, dini, tili, e’tiqodi va ijtimoiy
mavqeidan qat’iy nazar hurmat va yuksak ehtirom bilan munosabatda bо‘lish” kabi
muhim g‘oya targ‘ib qilinadi.
Insonning asosiy huquq va erkinliklarining rо‘yxati va
mazmuni Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasida mustahkamlab qо‘yilgan bо‘lib,
mazkur hujjat odatda dunyoning vijdoni, insoniyat ma’naviyatining etaloni deb nomlanadi.
BMT Nizomi kabi, mazkur tarixiy hujjatda haqiqat о‘z tasdig‘ini topgan: barcha insonlar
erkin va insoniy qadr-qimmat va asosiy, tabiiy huquqlarda teng tug‘iladilar.
Mazkur hujjat barcha uchun kamsitishlarsiz, insonga erkin
va maqbul sharoitlarda ijtimoiy adolatni e’lon qilgan birinchi hujjatlardan biri
edi. Deklaratsiya asosida yuridik kuchga ega bо‘lgan faktlar, konvensiyalar, pratakollar
ishlab chiqilgan.
Aholida inson huquqlari va erkinliklariga rioya qilish
borasida yangi qadriyatlar va kо‘nikmalarni shakllantirish va pirovardida millat
darajasida inson huquqlarini hurmat qilish va ularga rioya qilish rivojlantirishga
qaratilgan madaniyatni shakllantirish lozimdir. Insonlarning о‘z huquq va erkinliklarini
bilishlari shaxs huquqlarini Konstitusiya
kafolatini amalga oshirishning zaruriy sharti bо‘lishi kerak”
Bosh Assambleya mazkur Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasini
barcha xalqlar va barcha davlatlar bajarishga intilishi lozim bо‘lgan vazifa sifatida
e’lon qilar ekan, bundan muddao shuki, har bir inson va jamiyatning har bir tashkiloti
doimo ushbu Deklaratsiyani nazarda tutgan holda ma’rifat va ta’lim yо‘li bilan bu
huquq va erkinliklarning hurmat qilinishiga kо‘maklashishi, milliy va xalqaro taraqqiyparvar
tadbirlar orqali ham uning bajarilishi ta’minlanishiga, Tashkilotga a’zo bо‘lgan
davlatlar xalqlari о‘rtasida va ushbu davlatlarning yurisdiksiyasidagi hududlarda
yashayotgan xalqlar о‘rtasida yalpisiga va samarali tan olinishiga intilishlari
zarur
Mamalakatimizda keng kо‘lamda amalga oshirilayotgan sud-
huquq sohasiga doir qonunchilik asoslarining shakllanishi va uning muntazam ravishda
takomillashtirib borilishi inson huquqi, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini samarali
himoya qilinishi ta’minlash, jamiyatda qonuniylik va huquq tartibotini mustahkamlashda
muhim omil bо‘lib xizmat qiladi.Zero istiqlol sharofati bilan mamlakatimizda qabul
qilinayotgan hech qaysi davlat qonunchuligidan ham bо‘lmagan milliy qonunchiligimizda
kо‘zda tutilgan asosiy maqsad – Vatan ravnaqi, yurt tinchligi va xalq farovonligini
ta’minlashdan iboratdir.