МУРОЖААТНОМА – ҲАР БИР СУДЬЯГА АЛОҲИДА МАСЪУЛИЯТ ЮКЛАЙДИ

           Давлатимиз раҳбарининг 2022 йил 20 декабрдаги Олий Мажлисга ва у орқали Ўзбекистон халқига йўллаган навбатдаги Мурожаатномасининг бутун мазмун-моҳиятини “Аввал – инсон, кейин – жамият ва давлат” деган концептуал ғоя ташкил қилади. Демак, одамларни рози қилишга қаратилган ислоҳотлар мантиқий давом эттирилади. 

          Унда юртимиз равнақи билан боғлиқ жуда муҳим масалаларга жумладан, суд-ҳуқуқ соҳасига алоҳида эътибор қаратилди. 

         Хусусан, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш давлатнинг конституциявий мажбурияти сифатида мустаҳкамланишини қатъий таъкидладилар. Бу билан инсон ҳуқуқлари Асосий қонунимиз даражасида янада қадр топиши назарда тутилмоқда. Хўш, бундан нимани тушунамиз? Нега айнан таълим ва суд-ҳуқуқ соҳасига бунчалик урғу берилмоқда? 

Жавоб оддий: инсон равнақининг асоси таълим, заволи эса суд-ҳуқуқ тизими остонасига олиб келади. Яъни, Президентимизнинг “Нажот – таълимда, нажот – тарбияда, нажот – билимда. Чунки, барча эзгу мақсадларга билим ва тарбия туфайли эришилади” деган фикрларининг замирида фарзандларимизни ёшлигидан нафақат аниқ фанлардан таҳсил олиш, балки уларнинг қалб-кўзини очадиган, феъл-атворини, хулқини гўзал қиладиган маърифат ва зиё илмларини ҳам ўргатиб боришни мақсад қилганлар. Бу ишларнинг натижасида келажакда жиноятчилар эмас кўз кўрганда қувонадиган оқил ва содиқ инсонлар улғаяди. Суд-ҳуқуқ соҳасига қаратилган ислоҳотлари ва таклифлари орқали эса жаҳолатга ботган инсонларнинг илдизига болта урушни, уларни жамиятда устун бўлмасликларини, ёшларимизни эса улардан ўрнак олмасликларини олдини олишни кўзлаганлар. Бундан ташқари, уларни тўғри йўлга қайтариш борасида қилинаётган ишларни янада ривожлантиришга ҳам урғу берганлар.

       Халқимиз орасида таниш-билишчилик, порахўрлик ҳолатлари йўқ деб айтолмаймиз, албатта. Бу каби салбий иллатларнинг урчиб кетишига тўсқинлик қиладиган ҳуқуқни муҳофаза қилувчи давлат органларининг орасида суд алоҳида аҳамият касб этади. Манфаатлари ва ҳуқуқлари топталган исталган аҳоли ёки хорижлик тадбиркор бўладими у ҳақиқат қарор топишида судга катта умидлар билан келади. Бу ерда ҳам мазлумнинг ҳаққи топталмаслиги учун нима қилиш керак? Бундай ҳолатда давлатимиз раҳбари айтгандек, илмни, маърифатни кучайтириш лозим. Лекин ўқиш каби ўқийдиган нарсаларимизни ҳам аниқ белгилаб олишимиз жуда муҳим. Ўқийдиган китобларимиз бизга қандай фойда келтиради? Ҳатти ҳаракатларимизнинг яхшиликка йўналишига ёрдам бериб, ичимизга ҳузур-ҳаловат, ишимизга завқ-шавқ бағишлай оладими, сизни фикран юксалтириб, қалбингизга эзгулик ва мардлик туйғуларини ўйғотадими, деган саволларга жавоб берадиган китоблар ҳақиқатан фойдали, деган номга лойиқ бўлади.

         2022 йил 23 декабрь куни Қашқадарё вилояти маъмурий судида судьялар ва судлар аппарати ходимлари билан биргаликда Давлатимиз раҳбари Мурожаатномасида маъмурий судларнинг олдига қўйилган янги вазифалар, хусусан “Маъмурий судларга ҳоким қароридан норози бўлиб мурожаат қилинган тақдирда, ишларни экстерриториал тартибда, яъни бошқа ҳудудда ҳам кўриш амалиёти жорий қилиниши” билан боғлиқ масалани атрофлича муҳокама қилдик. Бу янги амалиёт ҳар бир судьядан ҳоким қароридан норози бўлиб қилинган даъво аризаларни, мурожаатларни чуқур ўрганиб, таҳлил қилиб, тегишли қонун суд ҳужжатларини чиқаришни талаб этади. Бир сўз билан айтганда, судьялик фаолиятимизни самарали амалга оширишимизда янада катта масъулият юклайди.


Қашқадарё вилоят маъмурий

суди раиси вазифасини бажарувчи.                                           Бахтиёр Қиличов

Маъмурий суд ишларини юритишда айрим муаммолар

           Фуқаролар ва юридик шахсларнинг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, маъмурий ва бошқа оммавий ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган ишлар маъмурий судга тааллуқлидир.

         Давлат бошқаруви органлари, маъмурий ҳуқуқий фао­лият­ни амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа органлар, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ва уларнинг мансабдор шахслари судда низо предмети ҳисобланади.

        Бундан ташқари маъмурий суд ишларини юритишда маз­кур шахсларнинг қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) билан бир қаторда идоравий меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар ҳам предмет сифатида эътироф этилади. Маъмурий суд ишларини юритиш жараёнида аниқлаштирилиши талаб этиладиган тушунчалардан яна бири «маъмурий орган» тушунчасидир.

       «Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида»ги қонуннинг 4-моддасига биноан маъмурий-ҳуқуқий фаолият соҳасида маъмурий бошқарув ваколати берилган органлар, шу жумладан, давлат бошқаруви органлари, маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, шунингдек, ушбу фаолиятни амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа ташкилотлар ва махсус тузилган комиссиялар маъмурий органлардир.

       Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекснинг 27-моддасида давлат бошқаруви органлари, маъмурий ҳуқуқий фаолиятни амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа органлар маъмурий орган сифатида қайд этилган.

Ҳозирги кунда маъмурий суд ишларини юритишда маъмурий органлар билан боғлиқ қуйидаги муаммолар мавжуд:

Биринчидан, Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекснинг 186-моддаси биринчи қисмига кўра, агар ушбу кодекс ёки ўзга қонунларда бошқа муддатлар белгиланмаган бўлса, маъмурий орган, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи, улар мансабдор шахсларининг қарори, ҳаракати (ҳаракатсизлиги) устидан ариза (шикоят) манфаатдор шахсга ўзининг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлари бузилгани тўғрисида маълум бўлган пайтдан эътиборан уч ой ичида судга берилиши мумкин.

       Амалдаги Фуқаролик кодексининг 150-моддасида умумий даъво муддати уч йил қилиб белгиланган.Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекснинг 26-моддаси тўртинчи ва бешинчи қисмларига мувофиқ ўзаро боғлиқ бўлиб, баъзилари маъмурий суд, бошқалари фуқаролик ишлари бўйича судга тааллуқли бўлган бир нечта талаб бирлаштирилган тақдирда, барча талаблар фуқаролик ишлари бўйича судда кўрилиши лозим.

       Аммо ўзаро боғлиқ бўлиб, баъзилари маъмурий суд, бошқалари иқтисодий судга тааллуқли бўлган бир нечта талабни бирлаштиришга йўл қўйилмайди.

        Бундан кўринадики, низо маъмурий суд томонидан кўриладиган бўлса, унда судга мурожаат қилишнинг уч ойлик муддати қўлланилади. Агар қўшимча талаб бўлиб, у фуқаролик ишлари бўйича судда кў­риладиган бўлса, унда ўз-ўзидан уч йиллик муддат қўлланилади.Шунингдек, айнан бир хил низо бўйича маъмурий судда талаб шикоят шаклида қабул қилинса, фуқаролик ишлари бўйича судга даъво аризаси шаклида мурожаат этилади.

       Шу ўринда ҳақли савол туғилади: нега маъмурий ва фуқаролик судига тааллуқли бўлган талаб фуқаролик ишлари бўйича судда кўрилади-ю иқтисодий судга тааллуқли талаб билан маъмурий судга тааллуқли талаб бирга кўрилиши мумкин эмас? Бундай номувофиқлик турли чалкашликларни кел­тириб чиқармоқда.

         Иккинчидан, «Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш тўғрисида»ги қонуннинг 86-1-моддасига асосан иқтисодий суд томонидан берилган ижро ҳужжати бўйича давлат ижрочисининг чиқарган қарори устидан ундирувчи ёки қарздор томонидан ижро ҳужжатини берган иқтисодий судга ёки бўйсунув тартибида юқо­ри ту­рувчи ор­ганга, мансабдор шахсга ўн кунлик муддатда шикоят берилиши мумкин.

       Ушбу модданинг биринчи қисмида назарда тутилмаган ҳолларда давлат ижрочисининг қарори устидан қарор чиқарилгани ҳақида хабар қилинган кундан эътиборан ўн кунлик муддатда давлат ижрочиси жойлашган ердаги умумий юрисдикция судига ёки бўйсунув тартибида юқори турувчи орган ёки мансабдор шахсга шикоят берилади. Қолаверса, давлат ижрочисининг қарорига қонунда белгиланган тартибда прокурор томонидан протест келтирилиши мумкин. Ушбу қонун талаби суд ишларини юритишнинг процессуал талабларига мос келмайди. Чунки давлат ижрочисининг ҳар қандай қарори, хатти-ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги устидан бериладиган шикоятлар маъмурий судга тааллуқли ҳисобланади. Юқорида қайд этилган қонун талаби бўйича ҳозирда иқтисодий судлар томонидан берилган ижро варақалари бўйича қўзғатилган ижро иши юзасидан қабул қилинган давлат ижрочисининг қарори юза­сидан иқтисодий судларда низолашилаётган бўлса, айнан шу ижро ҳужжати бўйича давлат ижрочиси томонидан амалга оширилган ҳаракатлар бўйича низолар маъмурий судларда кўриб чиқилмоқда. Бундан ташқари ҳозирги кунда суд тизимида «умумий юрисдикция судлари» мавжуд эмас. Учинчидан, Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекснинг 276-моддасига мувофиқ ижро варақаси фақат пул маблағларини ундириш тўғрисидаги ҳужжатлар бўйича маъмурий судлар томонидан берилади.

         Бошқа ажримлар (қарорлар) мажбурий ижрога тақдим этилмайди. Чунки судлар томонидан улар бўйича ижро варақаси берилмайди, шунингдек, маъмурий суднинг ажрими (қарори) ижро ҳужжати ҳисобланмайди. Кўриниб турибдики, маъмурий ишлар бўйича суд ҳужжатларининг ижро этилишига тўсиқ бўлаётган ҳуқуқий коллизия оқибатида кўпгина ҳужжатлар ижро этилмаяпти. Бу ҳол суд ишлари иштирокчиларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларига зиён етказмоқда.

        Маъмурий суд ишларини юритишдаги бундай муаммоларни ҳал этиш учун маъмурий судга мурожаат қилиш муддатини қайта кўриб чиқиш, Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекснинг 26-моддаси тўртинчи ва бешинчи қисмларини бир-бирига мувофиқлаштириш, «Суд ҳужжатлари ва бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш тўғрисида»ги қонуннинг 86-1-моддасини янги таҳрирда қабул қилиб, бунда давлат ижрочисининг ҳар қандай қарори устидан бериладиган шикоятлар маъмурий судга тааллуқли экани ҳақидаги қоидани киритиш талаб этилади. Шунингдек, Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекснинг 276-моддасига маъмурий суд томонидан қабул қилинадиган ҳар қандай мулкий ва номулкий тусдаги ҳал қилув қарорлари бўйича ижро варақасини бериш ҳақидаги қои­дани киритиш мақсадга мувофиқдир. Бундай ўзгартишлар одил судлов самарадорлигини таъминлаши баробарида фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ишончли ҳимоя қилишга янада кенг имкон яратади.




Қашқадарё вилояти

маъмурий суди судьяси                                                                      Бахром Нармуратов

Маъмурий тартиб-таомиллар

         Ўзбекистон Республикасининг “Маъмурий тартиб-таомиллар тўғрисида” Қонун 2018 йил 8 январда қабул қилинган. 7-боб, 88-моддадан иборат. Расман эълон қилинганидан сўнг 12 ойдан кейин қонуний кучга кирган.

     Мазкур қонуннинг асосий вазифалари маъмурий органлар билан муносабатларда қонун устуворлигини, жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини таъминлашдан иборатдир.

       Қонун давлат органларининг идоравий ички муносабатларини эмас, балки фақат манфаатдор шахс ва маъмурий органлар ўртасидаги маъмурий-ҳуқуқий муносабатларни маъмурий тартиб-таомил қоидалари асосида тартибга солади.

Маъмурий тартиб- таомилнинг маъноси, ўзи нима?

     Маъмурий тартиб-таомиллар – маъмурий органларнинг маъмурий-ҳуқуқий фаолиятини тартибга солувчи процессуал қоидалар бўлиб, маъмурий органларнинг уларга хизмат юзасидан бўйсундирилмаган манфаатдор шахслар билан қонун нормаларига мувофиқ келиб чиқадиган муносабатларида давлат бошқаруви ваколатларини амалга ошириш орқали манфаатдор шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини таъминлашга қаратилган, маъмурий-ҳуқуқий фаолиятини тартибга соладиган процессуал қоидалардир.

    Бунда маъмурий органлар дейилганда, маъмурий-ҳуқуқий фаолият соҳасида маъмурий бошқарув ваколати берилган органлар, шу жумладан давлат бошқаруви органлари, маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, шунингдек ушбу фаолиятни амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа ташкилотлар ва махсус тузилган комиссиялар тушунилади.

     Махсус маъмурий тартиб-таомилларни белгиловчи қонун ҳужжатлари жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳолатини ёмонлаштирмаслиги керак.

Ушбу Қонун маъмурий органларнинг манфаатдор шахсларга нисбатан маъмурий-ҳуқуқий фаолиятига, шу жумладан лицензия, рухсат бериш, рўйхатдан ўтказиш тартиб-таомилларига, давлат хизматларини кўрсатиш билан боғлиқ бошқа тартиб-таомилларга, шунингдек қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа маъмурий-ҳуқуқий фаолиятга нисбатан татбиқ этилади.

       Қонун жисмоний ва юридик шахслар кундалик фаолиятида дуч келиши мумкин бўлган муҳим ҳужжатлардан биридир. Шунинг учун Қонундаги асосий принциплари тўғрисида батафсил тўхталиб ўтиш лозим. Қонунда маъмурий тартиб-таомилларнинг асосий 13 та принциплари белгилаб берилган:

Булар:

қонунийлик;

мутаносиблик;

ишончлилик;

тингланиш имкониятининг мавжудлиги;

маъмурий тартиб-таомилларнинг очиқлиги, шаффофлиги ва тушунарлилиги;

манфаатдор шахслар ҳуқуқларининг устунлиги;

бюрократик расмиятчиликка йўл қўйилмаслиги;

мазмунан қамраб олиш;

маъмурий иш юритишнинг «бир дарча» орқали амалга оширилиши;

тенг ҳуқуқлилик;

ишончнинг ҳимоя қилиниши;

маъмурий ихтиёрийликнинг (дискрецион ваколатнинг) қонунийлиги;

текшириш.

         Қонунийлик принципи

       Маъмурий тартиб-таомиллар Ўзбекистон Республикаси Конституциясига, ушбу Қонун ва бошқа қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга оширилиши керак.

         Мутаносиблик принципи

    Маъмурий иш юритиш жараёнида жисмоний ва юридик шахсларга кўрсатиладиган таъсир чоралари маъмурий орган томонидан кўзланган қонуний мақсадга эришиш учун мос ва етарли бўлиши ҳамда манфаатдор шахсларга имкон қадар қийинчилик туғдирмаслиги керак.

         Ишончлилик принципи

      Маъмурий иш юритиш давомида манфаатдор шахслар томонидан тақдим этилган ҳақиқий ҳолатлар тўғрисидаги ҳужжатлар ва маълумотлар акси исботланмагунига қадар ишончли ҳисобланади.

   Манфаатдор шахслар томонидан тақдим этилган ҳужжатлар ва маълумотларнинг ҳақиқийлигига шубҳа пайдо бўлган тақдирда, маъмурий орган уларнинг ишончлилигини мустақил равишда ва ўз ҳисобидан текшириш учун чоралар кўради.

        Маъмурий иш юритиш давомида манфаатдор шахслардан улар тақдим этган ҳужжатларнинг ёки маълумотларнинг ишончлилигини тасдиқловчи қўшимча материаллар талаб қилиш, агар қонунда бундай талаб белгиланмаган бўлса, тақиқланади.

       Тингланиш имкониятининг мавжудлиги принципи

     Маъмурий орган манфаатдор шахсга маъмурий ҳужжатни қабул қилиш учун аҳамиятга эга бўлган барча ҳолатлар юзасидан ўз фикрини билдириш имкониятини бериши шарт.

    Маъмурий тартиб-таомилларнинг очиқлиги, шаффофлиги ва тушунарлилиги принципи

   Маъмурий тартиб-таомиллар очиқ, шаффоф ва манфаатдор шахслар учун тушунарли бўлиши лозим.

    Маъмурий органлар маъмурий тартиб-таомиллар ҳақидаги ахборотдан давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари фаолиятининг очиқлиги тўғрисидаги қонун ҳужжатларида белгиланган усуллар орқали эркин фойдаланилишини таъминлаши шарт.

       Манфаатдор шахслар ҳуқуқларининг устунлиги принципи

    Маъмурий иш юритиш давомида юзага келадиган, қонун ҳужжатларининг бартараф этиб бўлмайдиган барча қарама-қаршиликлари ва ноаниқликлари манфаатдор шахслар ўртасида келишмовчиликлар мавжуд бўлмаган тақдирда, ушбу манфаатдор шахслар фойдасига талқин қилинади.

       Бюрократик расмиятчиликка йўл қўйилмаслиги принципи

     Манфаатдор шахсларга мажбуриятлар орқали қийинчилик туғдириш, фақат расмий қоидалар ва талабларга риоя этилиши мақсадидагина уларга ҳуқуқлар беришни рад этиш ёки уларнинг ҳуқуқларини бошқача тарзда чеклаш маъмурий органларга тақиқланади.

     Агар манфаатдор шахс виждонан ҳаракат қилган, ўз мажбуриятларини мазмунан бажарган бўлса ҳамда расмий қоидалар ва талабларнинг йўл қўйилган бузилишлари маъмурий ишни мазмунан тўғри ҳал қилишга тўсқинлик қилмаса, манфаатдор шахс томонидан расмий қоидалар ва талабларга риоя этилмаганлиги номувофиқ маъмурий ҳужжатни қабул қилиш учун асос бўлиб хизмат қила олмайди.

         Мазмунан қамраб олиш принципи

       Маъмурий органлар манфаатдор шахсларга илгари ушбу шахслар томонидан бошқа ҳаракатлар доирасида бажарилган талабларни қўйишга ҳақли эмас.

       Агар маъмурий органга тақдим этилган ҳужжатлар ва маълумотлар маъносига кўра бошқа зарур ҳужжатлар мазмунини ўз ичига олса, ушбу ҳужжатлар қўшимча ёки алоҳида тарзда талаб қилиниши мумкин эмас.

    Агар амалга оширилган маъмурий тартиб-таомил маъносига кўра бошқа маъмурий тартиб-таомилларни ўз ичига олса, қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда улар ҳам амалга оширилган деб ҳисобланади.

        Маъмурий иш юритишнинг «бир дарча» орқали амалга оширилиши принципи

Маъмурий органга маъмурий тартиб-таомилни амалга ошириш учун бошқа маъмурий органлардан ҳамда ўзга органлардан ҳужжатлар ва маълумотлар олиш талаб этилган ҳолларда, маъмурий иш юритиш «бир дарча» принципи бўйича амалга оширилиб, бунда маъмурий орган зарур ҳужжатлар ва маълумотларни мустақил равишда, манфаатдор шахсларнинг иштирокисиз, идоралараро ўзаро ҳамкорлик воситасида олади, бундан қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар мустасно.

       Тенг ҳуқуқлилик принципи

       Маъмурий органларга бир хилдаги ҳақиқий ҳолатларга эга маъмурий ишларни ҳал этишда тенг бўлмаган ёндашувни намоён этиш тақиқланади.

      Ҳақиқий ҳолатлари бўйича жиддий фарқланадиган маъмурий ишларни бир хил тарзда ҳал этишга йўл қўйилмайди.

    Маъмурий орган маъмурий ихтиёрийликни (дискрецион ваколатни) бир хил усулда амалга ошириши шарт. Ушбу қоида маъмурий ихтиёрийликни (дискрецион ваколатни) амалга ошириш билан боғлиқ бўлган, шаклланган маъмурий амалиёт ўзгартирилишини истисно этмайди.

       Ишончнинг ҳимоя қилиниши принципи

    Виждонан ҳаракат қилувчи манфаатдор шахсларнинг маъмурий ҳужжатга бўлган ишончи қонун билан қўриқланади.

      Маъмурий органлар манфаатдор шахсларнинг юзага келган маъмурий амалиёт билан боғлиқ қонуний кутилган натижаларини ҳурмат қилиши шарт. Юзага келган маъмурий амалиётнинг ўзгартирилиши жамоат манфаатлари билан оқланган бўлиши, умумий хусусиятга эга ва барқарор бўлиши керак.

       Маъмурий ихтиёрийликнинг (дискрецион ваколатнинг) қонунийлиги принципи

Маъмурий орган маъмурий ихтиёрийликни (дискрецион ваколатни) қонун ҳужжатларида белгиланган доирада амалга ошириши шарт.

    Маъмурий ихтиёрийлик (дискрецион ваколат) асосида қабул қилинган маъмурий ҳужжатлар ва амалга оширилган маъмурий ҳаракатлар ушбу ваколатнинг мақсадига мос келиши керак.

        Текшириш принципи

       Маъмурий орган маъмурий ишни тўғри ҳал қилиш учун аҳамиятга эга бўлган барча ҳақиқий ҳолатларни ҳар томонлама, тўлиқ ва холисона текшириши шарт.

      Зарурат бўлганда, маъмурий орган манфаатдор шахслар томонидан тақдим этилган далиллар билан чекланмасдан қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ўз ташаббуси билан қўшимча далиллар йиғишга ҳақли.

      Демак, Қонун билан бир қатор янги принциплар (мутаносиблик, бюрократик расмиятчиликка йўл қўйилмаслик, мазмунан қамраб олиш, текшириш) маъмурий амалиётга жорий этилганлигини кўришимиз мукин.

     Шунигдек, Қонуннинг 2-моддасида: маъмурий тартиб-таомилларни амалга оширишга доир у ёки бу муносабатлар махсус маъмурий тартиб-таомилларни белгиловчи қонун ҳужжатлари билан тартибга солинмаган ҳолларда ушбу Қонун нормалари қўлланилади деб белгилаб қўйилган.

       Ушбу қонун бевосита жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини таъминлашга қаратилган экан, ҳар бирадлия органи ходими унинг мазмуни ва моҳиятини тўлиқ англаб етиши лозим.





Қашқадарё вилоят

маъмурий суди судьяси                                                                              Б.Нармуратов 

Қашқадарё вилоят маъмурий суди ҳамда Қарши туманлараро маъмурий суди судьялари ва ходимлари  билан биргаликда тарихий масканларда тур ташкил қилинди. Тур давомида Қарши туманида жойлашган Абу Муин Ан Насафий ва Косон туманида  жойлашган Қусам ота зиёратгоҳларини зиёрат этишди.

Қашқадарё вилоят маъмурий судининг навбатдаги “Маърифат соати” вилоят маъмурий суди ҳамда Қарши туманлараро маъмурий суди судьялари ва суд ходимлари иштирокида ўтказилди

         Қашқадарё вилоят маъмурий судининг навбатдаги “Маърифат соати” вилоят маъмурий суди ҳамда Қарши туманлараро маъмурий суди судьялари ва суд ходимлари иштирокида ўтказилди

       Қашқадарё вилояти маъмурий суди раиси вазифасини бажарувчи Б.Қиличов ҳамда судьялар Б.Умировни судьялик лавозимида бўлишнинг навбатдаги ўн йиллик муддатига Қарши туманлараро маъмурий судининг судьяси лавозимига тайинланганлиги билан табриклашди.

      Шундан сўнг, Маърифат соати “Англо-саксон ҳуқуқ тизимида суд назорати” мавзусида ҳамда ҳафта давомида юз берган янгиликлар ва қонунчиликка киритилаётган ўзгартиришлар юзасидан маърузалар бўйича ўтказилди.

Маърифат соати иштирокчилари бугунги мавзулар юзасидан ўзларининг қизиқтирган саволлари билан мурожаат қилишда ҳамда ўз таклифларини билдиришди.

 Ўзбекистон Республикасининг «Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги Қонуни мазмун моҳияти мавзусида маърифат соати бўлиб ўтди

      Қашқадарё вилоят маъмурий судининг навбатдаги “Маърифат соати” вилоят маъмурий суди ҳамда Қарши туманлараро маъмурий суди судьялари ва суд ходимлари иштирокида ўтказилди

     Ўзбекистон Республикасининг «Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги Қонуни ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Давлат пенсияларини тайинлаш ва тўлаш тартиби тўғрисидаги низоми” мазмун моҳияти мавзусида бўлиб ўтди.

        Бундан ташқари, «Маърифат соати»да ҳафта давомида юз берган янгиликлар ва қонунчиликка киритилаётган ўзгартиришлар юзасидан маъруза қилинди.

    Маърифат соати иштирокчилари бугунги мавзулар юзасидан ўзларининг қизиқтирган саволлари билан мурожаат қилишда ҳамда ўз таклифларини билдиришди.

 

Солиқ текширувига оид низолар бўйича тадбиркорларнинг ҳуқуқлари тикланмоқда

        Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 29 январдаги “Давлат органлари билан муносабатларда фуқаролар ва тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқларининг самарали ҳимоя этилишини таъминлаш ҳамда аҳолининг судларга бўлган ишончини янада ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 107-сонли қарори қабул қилинди. Мазкур қарор фуқаролар ва тадбиркорлик субъектларининг бузилган ҳуқуқларини ҳимоя қилишда маъмурий судларнинг ролини кучайтириш, уларни фуқаро ва тадбиркорларнинг ҳақиқий ҳимоячисига айлантиришга қаратилгандир.

      Тадбиркорлик субъектлари бошқа давлат органлари каби, солиқ органи қарорлари ёки улар мансабдор шахсларининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) ўзларининг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузади деб ҳисоблаган ҳолатларда маъмурий судларга мурожаат қилишмоқда.

     Тадбиркорлик субъектлари ва солиқ органи билан муносабатларда юзага келадиган низоларнинг аксариятини камерал солиқ текшируви қарорларидан норози бўлиб келтирилган аризалар ташкил қилади.

     Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексининг 137-моддасига кўра, солиқ органлари учта турдаги, яъни камерал солиқ тешируви, сайёр солиқ текшируви ва солиқ аудитини ўтказади.  Ушбу кодекснинг 138-моддасига кўра, камерал солиқ текшируви солиқ тўловчи (солиқ агенти) томонидан тақдим этилган солиқ ҳисоботини, молиявий ҳисоботни, шунингдек солиқ тўловчининг фаолияти тўғрисида солиқ органида мавжуд бўлган бошқа ҳужжатлар ҳамда маълумотларни таҳлил қилиш асосида солиқ органи томонидан ўтказилади.

     Ўзбекистон Республикасининг 2021 йил 29 декабрдаги 741-сонли қонуни билан Солиқ кодексининг 138-моддаси иккинчи ва еттинчи қисмлар билан тўлдирилиб, текширувдан олдинги таҳлил ўтказиш тартиби белгиланди.

     Текширувдан олдинги таҳлил — тақдим этилган солиқ ҳисоботини ва солиқ тўловчининг фаолияти тўғрисидаги бошқа ахборотни солиқ органлари томонидан ахборот тизимларидан фойдаланган ҳолда, солиқ тўловчининг иштирокисиз ўтказиладиган автоматлаштирилган таҳлилдир. Агар текширувдан олдинги таҳлил чоғида солиқ органи томонидан тақдим этилган солиқ ҳисоботида солиқ органида мавжуд бўлган маълумотлар билан тафовутлар ва (ёки) хатолар аниқланса, солиқ тўловчига солиқ тўловчининг шахсий кабинети орқали солиқ ҳисоботига тегишли тузатишлар киритиш тўғрисидаги хабарнома юборилади. Солиқ тўловчи тегишли тузатишлар киритиш тўғрисидаги хабарнома олинган кундан эътиборан ўн кунлик муддатда аниқлаштирилган солиқ ҳисоботини ёки аниқланган тафовутларнинг асосномасини тақдим этиши шарт. Бундай мажбуриятнинг бажарилмаганлиги солиқ органи томонидан солиқ тўловчида камерал солиқ текширувини тайинлаш учун асос бўлади.

      Қонунга киритилган ўгартиш мазмунидан кўриш мумкинки, мазкур таҳлил камерал солиқ текширувидан олдинги ҳолат бўлиб, солиқ тўловчига ҳисоботдаги тафовутларни яна бир бор аниқлаштириш, йўл қўйилган камчиликларни бартараф этган ҳолда қонун бузилиш ҳолатларини олдини олишга қаратилган фаолият ҳисобланади. Зеро, тадбиркорлик субъектлари ва солиқ органлари ўртасида келиб чиқаётган низолар ҳисоботлардаги тафовутлар сабабли келиб чиқади.

        Камерал солиқ текшируви билан боғлиқ муносабатлар юзасидан низоларнинг кўпайганлигини нималар билан изоҳланади? Бунга, биринчи сабаб солиқ тўловчининг солиқ кодекси билан белгилаб берилган ҳуқуқ ва мажбуриятларини яхши билмаслиги оқибатида, ўзининг ҳуқуқларидан фойдаланмаслиги ва мажбуриятларини лозим даражада бажармаслиги бўлса,  кейинги ҳолатда солиқ органи томонидан солиқ текширувларини ўтказишда қонун талабларига тўлиқ риоя қилинмаслиги сабаб бўлаётганлигини кўриш мумкин. Жумладан, солиқ тўловчи  шахсий кабинетига юборилган ҳужжатлар ёки хабарномани ўқиб кўрмаслиги, солиқ органи эса текширув материаллари кўриб чиқилиши ҳақида чақирув хати юборилиши билан чекланиб, ушбу жараёнда солиқ тўловчининг иштирокини реал таъминламаганлиги, пировардида солиқ тўловчи томонидан текширувга нисбатан эътироз билдирилмай қолиши ва эътирозлари ўрганиб чиқилмаслиги судда низоларнинг кўпайишига сабаб бўлмоқда. Ваҳоланки, Солиқ кодексининг 157-моддаси 5-қисмига кўра, солиқ текшируви материалларини кўриб чиқиш тартиб таомилларини бузилган ҳолда қабул қилинган қарорлар юқори турувчи орган ёки суд томонидан солиқ органининг қарорини бекор қилиш учун асос  бўлиши мумкин. Шу сабабли, қонун талабларига риоя қилинмаган ҳолда қабул қилинган камерал солиқ текшируви ўтказиш ҳақидаги материални кўриб чиқиш ҳақидаги қарорлар маъмурий судлар томонидан ҳақиқий эмас деб топилиб, тадбиркорлик субъектининг бузилган ҳуқуқлари тикланмоқда.

       Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, маъмурий судларнинг асосий вазифаси давлат органларининг қонунга зид қарорларини ҳақиқий эмас деб топиш, улар мансабдор шахсларининг ҳаракат, ҳаракатсизлигини қонунга хилоф деб топиш орқали, фуқаролар ва юридик шахсларнинг бузилган ҳуқуқларини тиклаш баробарида, давлат органининг кейинги фаолиятидаги қонунбузилишларни олдини олишга қаратилгандир. Бу эса, ўз навбатида соҳадаги ислоҳатларнинг самарасига бевосита таъсир қилиб, давлат органлари мансабдор шахзсларининг қонунларга риоя қилишдаги масъулиятни ошишига, суд тартибида ҳал қилинадиган низоларнинг камайишига ва қонун устуворлигини таъминланишига хизмат қилади.



Қашқадарё вилоят

судининг судьяси                                                                            Баҳриддин Ахмедов

Қашқадарё вилоят маъмурий судида «Тил миллат кузгуси»мавзуси буйича давра сухбати бўлиб ўтди

 

Тил — давлат тимсоли, мулки. Тилни асраш, ривожлантириш – миллатнинг юксалиши демак. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида давлат тилининг мақоми ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамлаб қўйилган. Она тилимиз – ўзбек тилига 1989 йил 21 октябрда давлат тили мақоми берилди ва мамлакатимиз, юртдошларимиз ҳаётидаги унутилмас, тарихий воқеага айланди.

Шу муносабат билан Қашқадарё вилоят маъмурий судининг навбатдаги «Маърифат соати» «Тил миллат кўзгуси» мавзусида давра суҳбати тарзида ўтказилди.

Давра сухбати давомида, ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши халқимизнинг миллий мустақилликка эришиш йўлидаги муҳим воқеалардан бири бўлганлиги, Ўзбек тилининг халқаро миқёсда обрўси ошганлиги,. Тил ҳар бир миллат маданиятининг ўзаги эканлиги, шу сабабли ҳам тилнинг сақланиши халқ тараққиёти ва келажагини белгилаши, тил халқни бирлаштириши,, тарбиялаши, ўқитиши, урф-одат, аньаналарини сақлаши, шундай экан, она тилимизнинг халқаро миқёсдаги обрў-эътиборини юксалтиришда, уни миллий ва умумбашарий тушунчалар асосида тараққий этган тиллар сафига қўшишда ҳар биримиз тилимизга чуқур ҳурмат билан ёндашимиз кераклиги юзасидан маъруза қилинди.

            Бундан ташқари, «Маърифат соати»да Қашқадарё вилоят маъмурий суди Девонхона мудири Б.Махамадиев Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодексига киритилган ўзгартиш ва қўшимчалар ҳақида маърузаси тингланди.

Тадбир давомида “Маърифат соати” иштирокчилари ўзларини қизиқтирган саволлари билан маърузачилар билан қизғин суҳбат қилдилар.

 

Солиқ мажбуриятини бажариш

         Мамлакатимизда иқтисодиётни модернизациялаш шароитида амалга оширилаётган солиқ соҳасидаги ислоҳотларда асосий эътибор тадбиркорлик субъектлари иқтисодий фаолиятини солиқлар воситасида рағбатлантиришга қаратилгандир, лекин шу билан бирга солиқлар асосий функциясининг бажарилиши кўп жиҳатдан солиқларнинг бюджетга тўлиқ ва ўз вақтида ундирилиш жараёни билан боғлиқдир.

        Жумладан, Ўзбекистон Республикаси конституциясининг
51-моддасида фуқаролар қонун билан белгиланган солиқлар ва маҳаллий йиғимларни тўлашга мажбурдирлар деб кўрсатиб ўтилган.

       Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси 8-моддасида эса ҳар бир шахс ушбу Кодексда белгиланган солиқлар ва унда назарда тутилган йиғимларни тўлаши шарт.

        Ҳеч кимга солиқлар ва йиғимларнинг барча аломатларига эга бўлган, бироқ ушбу Кодексда назарда тутилмаган ёхуд унинг нормалари бузилган ҳолда белгиланган солиқлар ва йиғимларни тўлаш мажбурияти юклатилиши мумкин эмаслиги баён қилинган.

        Солиқ мажбурияти – солиқ тўғрисидаги қонунчилик билан солиқ тўловчилар зиммасига юклатилган солиқларни ва йиғимларни тўғри ҳисоблаб чиқариш ҳамда ўз вақтида тўлаш мажбурияти уларнинг солиқ мажбуриятидир.

   Солиқ тўғрисидаги қонунчилик билан солиқ агентларининг зиммасига юклатилган, ўзига нисбатан ушбу шахслар солиқ агентлари деб эътироф этиладиган муносабатлар доирасида солиқларни тўғри ҳисоблаб чиқариш, ушлаб қолиш ва ўз вақтида ўтказиш мажбурияти солиқ мажбуриятига тенглаштирилади.

Солиқ мажбурияти солиқ кодекси ёки бошқа солиқ тўғрисидаги қонунчиликда белгиланган асослар мавжуд бўлганда юзага келади, ўзгартирилади ва тугатилади.

    Ҳар бир солиққа нисбатан солиқ мажбурияти солиқ тўловчига cолиқ тўғрисидаги қонунчиликда белгиланган ушбу солиқни тўлашни назарда тутувчи ҳолатлар юзага келган пайтдан эътиборан юклатилади.

    Солиқ мажбуриятини бажариш тартиби ва муддатисолиқ тўловчи ўзининг солиқ мажбуриятини, агар солиқ кодексида бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса, мустақил равишда бажаради.

    Якка тартибдаги тадбиркор ҳисобланмайдиган жисмоний шахс бўлган солиқ тўловчининг солиқ мажбурияти ўзга жисмоний шахс томонидан бажарилиши мумкин. Бунда солиқ тўловчи унинг солиқ мажбурияти ўзга жисмоний шахс томонидан бажарилиши натижасида олган моддий наф солиқ солиш мақсадларида шу солиқ тўловчининг даромади деб эътироф этилмайди. Ўзга шахс ўзи томонидан солиқ тўловчи учун тўланган солиқнинг қайтарилишини талаб қилишга ҳақли эмас.

     Солиқ мажбурияти солиқ тўғрисидаги қонунчиликда белгиланган муддатда бажарилиши керак. Солиқ мажбуриятини бажариш муддатлари календарь сана ёки вақт даври (йил, чорак, ой, ўн кунлик ва кун) ўтиши билан белгиланади.

Муддатнинг ўтиши календарь санадан ёки муддатнинг бошланиши белгилаб қўйилган воқеа юз берганидан кейинги кундан бошланади. Солиқ мажбурияти ушбу мажбуриятни бажариш муддатининг сўнгги куни соат йигирма тўртга қадар бажарилиши керак.

Агар солиқ мажбуриятини бажариш муддатининг сўнгги куни дам олиш (ишланмайдиган) кунига тўғри келса, ундан кейинги биринчи иш куни муддатнинг тугаш куни ҳисобланади.

         Солиқ тўловчи солиқ мажбуриятини муддатидан олдин бажаришга ҳақли.

Солиқ мажбуриятини бажариш муддати Солиқ кодексининг 97, 102-моддаларида назарда тутилган тартибда ўзгартирилиши мумкин. Солиқ тўловчи томонидан солиқ мажбуриятининг бажарилмаганлиги ёки лозим даражада бажарилмаганлиги унга солиқ органи томонидан солиқ қарзини тўлаш тўғрисида талабнома юборилиши учун асос бўлади.

        Солиқ тўловчи томонидан солиқ мажбурияти бажарилмаган ёки лозим даражада бажарилмаган тақдирда, солиқ органлари ушбу мажбуриятнинг мажбурий тартибда бажарилиши юзасидан ушбу кодекснинг 15-бобида (солиқ қарзини ундириш) назарда тутилган чораларни кўриши ва (ёки) унинг бажарилишини таъминлашга доир ушбу кодекснинг 13-бобида (Солиқ мажбуриятларини бажарилишини таъминлаш) назарда тутилган чораларни қўллаши шарт.

        Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси “Давлат солиқ ҳизмати тўғрисида”ги қонунинг 4-моддасида солиқ тўловчиларга солиқ мажбуриятларини бажаришда ҳар томонлама кўмаклашиш давлат солиқ хизмати органларининг асосий вазифаларидан бири эканлиги кўрсатиб ўтилган.

         Солиқ мажбуриятининг тугатилиши – Солиқ мажбурияти, агар Солиқ кодекси 87-модданинг иккинчи – тўртинчи қисмларида бошқача қоида белгиланмаган бўлса, қуйидаги ҳолларда тугатилади:

солиқ тўловчи томонидан солиқ тўланганда ёки солиқ агенти томонидан ўтказиб берилганда;

солиқ тўғрисидаги қонунчиликка мувофиқ солиқ мажбуриятини тугатиш билан боғлиқ бошқа ҳолатлар юзага келганда.

Жисмоний шахснинг солиқ мажбурияти қуйидаги ҳолларда тугатилади:

мазкур шахс вафот этганда;

уни вафот этган деб эълон қилиш тўғрисидаги суд қарори қонуний кучга кирганда.

Вафот этган ёки вафот этган деб эълон қилинган жисмоний шахснинг солиқ қарзи Солиқ кодексининг 94-моддасида белгиланган тартибда мерос мол-мулкнинг қиймати доирасида меросхўрлардан ундирилади.

Юридик шахснинг солиқ мажбурияти қуйидаги ҳолларда тугатилади:

Солиқ кодексининг 91-моддасига мувофиқ, бюджет тизими билан барча ҳисоб-китоблар амалга оширилгандан кейин у тугатилганда;

Солиқ кодексининг 92-моддасига мувофиқ, бюджет тизими билан барча ҳисоб-китоблар амалга оширилгандан кейин у қайта ташкил этилганда.

Солиқ мажбурияти бўйича даъво қилиш муддатлариСолиқ органи ёки бошқа ваколатли орган солиқ текширувини ўтказишга, текширув натижалари бўйича солиқ тўловчига солиқ қарзини узиш тўғрисида талабнома юборишга ёки солиқ тўғрисидаги қонунчиликка мувофиқ тўланиши лозим бўлган солиқлар миқдорини қайта кўриб чиқишга ҳақли бўлган муддат солиқ мажбурияти бўйича даъво қилиш муддати ҳисобланади.

        Агар Солиқ кодексида бошқача қоида белгиланмаган бўлса, солиқ мажбурияти бўйича даъво қилиш муддати, натижаларига кўра солиқ мажбурияти аниқланадиган солиқ даври тугаганидан кейин беш йилни ташкил этади. Агар солиқ мажбуриятининг юзага келиши муайян воқеа ёки ҳаракат билан боғлиқ бўлса, агар ушбу кодексида бошқача қоида белгиланмаган бўлса, солиқ мажбурияти бўйича даъво қилиш муддати шу воқеа ёки ҳаракат содир бўлган пайтдан эътиборан беш йилни ташкил этади.

       Солиқ кодекси 84-моддасининг иккинчи қисмида назарда тутилган ҳолларда даъво қилиш муддати солиқ тўғрисидаги қонунчиликка кўра солиқ тўловчи томонидан солиқ ставкаси, тўланадиган солиқ миқдори, солиқ имтиёзи ёки солиқ чегирмаси қўлланилиши ва (ёки) солиқни тўлаш муддати ўзгариши билан боғлиқ шартларнинг амал қилиш муддатига узайтирилади.

     Солиқ мажбурияти бўйича даъво қилиш муддатининг ўтиши фуқаролик қонунчилигига мувофиқ тўхтатиб турилади, узилади ва қайта тикланади.

Солиқ ва йиғимларни тўлаш – солиқни тўлаш, агар Солиқ кодексида бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса, миллий валютада амалга оширилади.

Чет эл валютасида ҳисоблаб чиқарилган солиқ суммасини миллий валютада қайтадан ҳисоблаш Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг солиқни тўлаш санасидаги расмий курси бўйича амалга оширилади.

      Солиқ тўловчининг солиқни тўлаш бўйича мажбурияти, агар Солиқ кодекси 89-модданинг тўртинчи қисмида бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса, қуйидаги ҳолларда бажарилган деб эътироф этилади:

1) пул маблағларини солиқ тўловчининг банкдаги ҳисобварағидан бюджет тизимига тегишли ғазначилик ҳисобварағига ўтказишга доир топшириқнома банкка тақдим этилган пайтдан эътиборан – солиқ тўловчининг ҳисобварағида тўлов кунида етарлича пул қолдиғи мавжуд бўлган тақдирда;

2) банкда ҳисобварақ очмасдан тегишли ғазначилик ҳисобварағига бюджет тизимига ўтказиш учун банк кассасига нақд пул маблағлари топширилган пайтдан эътиборан. Бундай қоида солиқни тўлаш учун пул маблағлари етарлича бўлган тақдирда, фақат жисмоний шахслар томонидан солиқни тўлашда қўлланилади;

3) банк ёки алоқа бўлимига бюджет тизимига ўтказиш учун нақд пул маблағлари киритилган кундан эътиборан. Бундай қоида солиқни тўлаш учун пул маблағлари етарлича бўлган тақдирда, фақат жисмоний шахслар томонидан солиқни тўлашда қўлланилади;

4) ғазначиликда шахсий ҳисобварағи очилган юридик шахснинг шахсий ҳисобварағида тегишли пул маблағларини бюджет тизимига ўтказишга доир операция акс эттирилган пайтдан эътиборан;

5) ортиқча тўланган суммаларни ёки ортиқча ундирилган солиқлар, пенялар, жарималар суммаларини тегишли солиқ тури бўйича мажбуриятнинг бажарилиши ҳисобига ҳисобга олиш тўғрисида солиқ органи томонидан қарор чиқарилган кундан эътиборан;

6) солиқни ҳисоблаб чиқариш ва солиқ тўловчининг пул маблағларидан ушлаб қолишга доир мажбурият ушбу кодексга мувофиқ солиқ агентига юклатилган бўлса, солиқ суммалари солиқ агенти томонидан ушлаб қолинган кундан эътиборан.

       Солиқ тўловчининг солиқни тўлаш бўйича мажбурияти қуйидаги ҳолларда бажарилган деб эътироф этилмайди:

1) тегишли пул маблағларини бюджет тизимига ўтказишга доир бажарилмаган топшириқнома солиқ тўловчи томонидан қайтариб олинганда ёки банк томонидан унга қайтарилганда;

2) ғазначиликда шахсий ҳисобварағи очилган юридик шахс томонидан тегишли пул маблағларини бюджет тизимига ўтказишга доир бажарилмаган топшириқнома қайтариб олинганда ёки ғазначилик томонидан унга қайтарилганда;

3) пул маблағлари ушбу пул маблағларини бюджет тизимига ўтказишга доир тўлов топшириқномасида банк реквизитлари нотўғри кўрсатилганлиги сабабли бюджет тизимининг тегишли ғазначилик ҳисобварағига ўтказилмай қолганда;

4) агар солиқ тўловчи солиқ тўлови учун банкка пул маблағларини ўтказиш учун топшириқнома тақдим этган куни унинг фуқаролик қонунчилигига мувофиқ биринчи навбатда бажариладиган ҳисобварағига тақдим этилган бажариб бўлмайдиган бошқа талаблар мавжуд бўлса, агар ушбу ҳисобварақда барча талабларни қаноатлантириш учун етарлича қолдиққа эга бўлмаса.

Ушбу қоидалар пенялар ва жарималарга нисбатан ҳам қўлланилади ҳамда солиқ агентларига нисбатан ҳам татбиқ этилади.

      Солиқ органлари бюджет тизимига тушумлар ҳисобини ҳисобланган ҳамда тўланган солиқлар ва йиғимлар суммаларини, шунингдек пенялар ва жарималарни солиқ тўловчининг шахсий ҳисобварағида акс эттириш орқали юритади. Солиқ тўловчининг шахсий ҳисобварағини юритиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси томонидан Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги билан келишилган ҳолда белгиланади.

Божхона органлари Ўзбекистон Республикаси божхона чегараси орқали товарларни олиб ўтиш билан боғлиқ тўланиши лозим бўлган, солиқлар ва йиғимларнинг, шунингдек пенялар ва жарималарнинг бюджет тизимига тушумлари ҳисобини юритади. Ҳисоб юритиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Давлат божхона қўмитаси томонидан Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги билан келишилган ҳолда белгиланади.

      Ундирилиши бошқа давлат органлари ва ташкилотлар томонидан амалга ошириладиган давлат божи ва бошқа йиғимларнинг бюджет тизимига тушумларини ҳисобга олиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси томонидан Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги билан келишилган ҳолда белгиланади.

     Шу ўринда солиқ ёки бошқа мажбурий тўловларни ўз вақтида бажармаслик маъмурий ҳуқуқбузарлик балки жиноий жавобгарликка тортишга сабаб бўлиши қонунчиликда белгилаб қўйилган.

     Жумладан, Ўзбекистон Республикаси маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 174-моддасида солиқлар ёки бошқа мажбурий тўловларни тўлашдан бўйин товлаш маъмурий ҳуқуқбузарликни келтириб чиқариши, модданинг иккинчи қисмида худди шундай ҳуқуқбузарлик анча миқдорда содир этишни назарда тутса, даромадлар тўғрисида декларация тақдим этишдан бўйин товлаш, декларацияни ўз вақтида тақдим этмаслик ёки унда атайин нотўғри маълумотларни тақдим этиш модданинг учинчи қисмида маъмурий жавобгарлик сабаб бўлиши кўрсатиб ўтилган.

     Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 184-моддасида эса солиқлар ёки бошқа мажбурий тўловларни тўлашдан бўйин товлаш жумладан, фойда (даромад) ёки солиқ солинадиган бошқа объектларни қасддан яширишни, камайтириб кўрсатишни, шунингдек давлат томонидан белгиланган солиқларни ёки бошқа мажбурий тўловларни тўлашдан қасддан бўйин товлашни анча миқдорда содир этиш, шундай қилмиш учун маъмурий жазо қўлланилганидан кейин рўй берган бўлса, — базавий ҳисоблаш миқдорининг бир юз эллик бараваригача миқдорда жарима ёки икки йилгача ахлоқ тузатиш ишлари билан жазоланади. Модданинг 2-қисмида солиқлар ёки бошқа мажбурий тўловларни тўлашдан бўйин товлаш:

а) такроран;

б) кўп миқдорда содир этилган бўлса, — базавий ҳисоблаш миқдорининг бир юз эллик бараваридан уч юз бараваригача миқдорда жарима ёки икки йилдан уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёки бир йилдан уч йилгача озодликни чеклаш ёхуд уч йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади. 3-қисмида солиқлар ёки бошқа мажбурий тўловларни тўлашдан бўйин товлаш жуда кўп миқдорда содир этилган бўлса, — базавий ҳисоблаш миқдорининг уч юз бараваридан олти юз бараваригача миқдорда жарима ёки уч йилдан беш йилгача озодликни чеклаш ёхуд уч йилдан беш йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади. Модданинг 4-қисмида қасддан яширилган, камайтириб кўрсатилган фойда (даромад) бўйича солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар тўлиқ тўланган тақдирда, озодликни чеклаш ва озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо қўлланилмайди. Модданинг 5-қисмида эса биринчи марта жиноят содир этган шахс, агар у солиқ текшируви материалларини кўриб чиқиш натижалари бўйича давлат солиқ хизмати органининг қарорини ёки Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратураси ҳузуридаги Иқтисодий жиноятларга қарши курашиш департаментининг содир этилган жиноят ҳақидаги хабарини олган кундан эътиборан ўттиз кун ичида солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар, шу жумладан пенялар ва бошқа молиявий санкциялар тарзида давлатга етказилган зарарнинг ўрнини тўлиқ қопласа, жавобгарликдан озод қилиниши кўрсатиб ўтилган.




Қарши туманлараро маъмурий

 судининг судьяси                                                                               А.Мухиддинов

 

Якка тартибдаги тадбиркор бўлмаган  жисмоний шахснинг cолиқ қарзини ундириш

       Сўнгги йилларда юртимизда солиқ юкини камайтириш, тадбиркорлик фаолияти субъектларига солиқ имтиёзларини бериш, солиқ тўловчиларга енгилликлар яратиш борасида кенг кўламли ишлар амалга оширилди. Хусусан, 2017-2021 йиллар давомида солиқ турлари 16 тадан 9 тага камайтирилди, назорат шакллари 13 тадан 2 тага қисқартирилди, мол-мулк солиғи, даромад солиғи ва ижтимоий солиқлар ставкалари 2 баробарга, ҚҚС (қўшилган қиймат солиғи) 20% дан 15% га туширилди, солиқ мажбуриятларини ўз вақтида ихтиёрий бажарилиш даражаси 80%дан 95% ошди. “Economic freedom” иқтисодий эркинлик рейтингида “Tax burden” солиқ юки индикатори бўйича кўрсаткич 90.7 баллдан 92.4 баллга кўтарилди 2020 йил 31 декабрь ҳолатига бюджетга солиқлар ва йиғимлардан жами 103,6 трлн. сўм тушган бўлса, бу кўрсаткич 2021 йил 31 декабрь ҳолатига 127,9 трлн. сўмни ташкил қилган. Ушбу тушумлардаги энг кўп улуш юридик шахслардан олинадиган фойда солиғига (38,4 трлн.) ва қўшилган қиймат солиғига (25,6 трлн.) тўғри келади

      2022 — 2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегиясида:

  • 2026 йил бориб тадбиркорлик субъектларига солиқ юкламасини ялпи ички маҳсулотнинг 27,5 фоизидан 25 фоизи даражасига камайтириш;
  • Давлат бюджети тақчиллигини қисқартириш ва 2023 йилдан ялпи ички маҳсулотга нисбатан унинг 3 фоиздан ошиб кетмаслигини таъминлаш вазифалари қўйилди
  •       Солиқ мажбуриятини ўз вақтида бажариш ҳар қандай шахс учун унинг зиммасидаги солиқ юкини бартараф қилишга, молиявий санкциялар қўлланилишини олдини олишга, қўшимча йўқотишларга дуч келмасликка имкон беради.

     Иқтисодиётнинг ривожланиши билан солиқ ҳуқуқи нормалари ҳам такомиллашмоқда. Солиқ ставкалари ва солиқларни тўлаш манбалари ўзгармоқда, декларацияларни тақдим этиш ва мажбуриятни бажариш тартиби ва муддатлари қайта кўриб чиқилмоқда. Бироқ, солиқлар ва йиғимларни тўлаш борасидаги ҳуқуқбузарликлар тўлиқ бартараф қилинди, деб айта олмаймиз.

 Умуман, тўланмаган солиқ қарзи давлат иқтисодиётини беқарорлаштирувчи омилларидан бири саналади ва давлатнинг пул ресурслари камайишидаги асосий манба сифатида эътироф қилиш мумкин.

      Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 51-моддасида фуқаролар қонун билан белгиланган солиқлар ва маҳаллий йиғимларни тўлашга мажбур эканлиги кўрсатилган.

      Бевосита солиқ қарзи тушунчасига тўхталадиган бўлсак, солиқ қарзи фақат солиқларнигина ўз ичига олмайди. Солиқ қарзи деганда, ҳисобланган ва белгиланган муддатларда тўланмаган солиқлар ва йиғимлар, шунингдек тўланмаган молиявий санкциялар ва пенялар тушунилади. Демак, ушбу атама солиқлардан ташқари йиғимлар, молиявий санкциялар ва пеняларни ҳам қамраб олади. Солиқ қарзини ундириш усулларига қуйидагилар киради:

  • талабнома юбориш орқали (фақат юридик шахс ва ЯТТлар учун);
  • Суд буйруғи ёки даъво тартибида;
  • Солиқ қонунчилиги солиқ қарзини ундириш масаласида юридик шахслар учун алоҳида, жисмоний шахслар учун алоҳида талабларни белгилайди. Юридик шахслар ҳисобрақамлар орқали тегишли операциялар амалга ошириши, тадбиркорлик фаолиятидан олинадиган даромадларга эга бўлиши ва жисмоний шахслар эса ундирув қаратиш мумкин бўлмаган мол-мулкка эгалик қилиш уларга алоҳида қоидалар ишлаб чиқиш лозимлигини тақозо қилади.

     Солиқ кодексининг 125-моддасига асосан, якка тартибдаги тадбиркор бўлмаган жисмоний шахс  солиқ тўлаш  бўйича мажбуриятларини белгиланган муддатда  бажармаган бўлса, солиқ органи солиқ қарзини ушбу жисмоний шахснинг мол-мулки ҳисобидан солиқ қарздорлигини ундириш суд тартибида амалга оширилади.

    Ундириш тўғрисидаги аризага солиқ органининг талабномани таъминлаш тартибида жавобгарнинг мол-мулкини хатлаш ҳақидаги илтимосномаси илова қилиниши мумкин. Ундириш тўғрисидаги аризанинг нусхаси у судга берилган кундан кечиктирмай солиқ органи томонидан солиқ қарзи ундирилаётган жисмоний шахсга юборилади.

      Агар жисмоний шахснинг солиқ қарзи умумий суммаси бир миллион сўмдан ошса, ундириш тўғрисидаги ариза солиқ органи томонидан судга берилади. Ундириш тўғрисидаги судга тақдим қилинган аризага солиқ органининг талабномани таъминлаш тартибида жавобгарнинг мол-мулкини хатлаш ҳақидаги илтимосномаси илова қилиниши мумкин.

Солиқ қарзини жисмоний шахснинг мол-мулки ҳисобидан ундириш кетма-кетлиги қуйидаги тартибда бўлади:

  1. Банк ҳисобварақларидаги пул маблағларига;
  2. Нақд пул маблағларига;
  3. Бошқа шахсларга шартнома бўйича эгалик қилишга, фойдаланишга, тасарруф этишга берилган мол-мулкка
  4. Бошқа мол-мулкка.

     Ижро ҳужжатлари бўйича ундирув қарздор жисмоний шахсга мулк ҳуқуқи асосида тегишли бўлган ёки унинг умумий мулкдаги улуши бўлган ягона уйга (квартирага), агар қарздор ва (ёки) унинг оила аъзолари унда доимий равишда яшаётган бўлса қаратилмайди.

      Солиқ қарзи жисмоний шахснинг пул маблағлари кўринишида бўлмаган мол-мулки ҳисобидан ундирилган тақдирда, солиқ қарзи бундай мол-мулк реализация қилинган ва ундан келиб тушган суммалар ҳисобидан тўланган пайтдан эътиборан тўланган деб ҳисобланади. Мазкур мол-мулк хатлаб қўйилган кундан эътиборан ва тушган суммалар бюджет тизимига ўтказилган кунга қадар солиқларни ўз вақтида тўламаганлик учун пенялар ҳисобланмайди.

     Ривожланган давлатлар амалиётида (Австралия, Буюк Британия, Италия, Сингапур) солиқ қарзини мажбурий ундириш билан шуғулланадиган хусусий компаниялар (аутсорсинг) алоҳида кўзга ташланади. Солиқ органлари ушбу компаниялар билан доимий равишда ҳамкорликда фаолият кўрсатади. Солиқ ҳисоботларини топширишдан тортиб, солиқларни ҳисоблаш ва ундириш жараёнларида улар бевосита иштирок этади ва бу солиқ органларининг фаолиятини оптималлаштиришга хизмат қилади. Солиқ қарзларини ундириш функциясини аутсорсингларга ўтказиш бўйича Австралия амалиёти энг муваффақиятли деб ҳисобланади. Дастлаб, 2007 йилда 4 та аутсорсинг агентлиги билан солиқ органлари ўртасида шартнома тузилган. Уларга катта бўлмаган суммадаги солиқ қарзларини ундириш ваколатлари берилди ва аста-секинлик билан ушбу механизм ўз самарасини кўрсатди. Ҳозирда ушбу компаниялар Австралиядаги жами солиқ қарзининг учдан бир қисмини ундириб бермоқда.

     Баъзи давлатларда солиқ қарзларини ундириш вазифаси махсус органга юклатилган. Масалан, Швеция ва Чилида солиқ қарзларини йиғиш билан шуғулланадиган алоҳида ижро этувчи орган мавжуд (асосий солиқ органидан ташқари). Иқтисодий ҳамкорлик ва тараққиёт ташкилотига (ОЭСР) аъзо давлатлар солиқ қарзини ундириш учун сезиларли кадрлар ресурсидан фойдаланади, яъни бу кадрлар жами солиқ хизматчиларининг 10-15% ни қамраб олади. Таққослайдиган бўлсак, солиқ қарзини ундириш учун махсус ижро органи фаолиятини йўлга қўйган Швецияда бу кўрсаткич 2%ни ташкил қилади.

 



Қарши туманлараро маъмурий

   судининг судьяси                                                                                              Б.Б.Муинов

 

Перейти к содержимому