Электрон судлов тизимини жорий этиш ва рақамли адолат: шаффофлик, тезкорлик ва коррупсияга қарши кураш

Бугунги кунда, суд‑ҳуқуқ тизими жаҳон миқёсида рақамлаштириш жараёнлари орқали тубдан ўзгаришга юз тутмоқда. Жараёнларни автоматлаштириш, ҳужжат алмашинувини электрон шаклга ўтказиш, фуқароларнинг онлайн ҳуқуқий хизматлардан фойдаланиш имкониятини кенгайтириш— булар бугунги адолат ва ҳуқуқий саводхонлик консепсиясининг марказида турибди. Ўз навбатида, бу жараёнларда муҳим жиҳатлардан бири — суд жараёнларининг шафофлиги, тезкорлиги ва коррупсияга қарши кураша олиш самарадорилигининг ошиши билан бахоланиди. Шу маънода, Ўзбекистонда қабул қилинган ПФ‑140 фармони суд‑ҳуқуқ тизимида “рақамли суд” консепсиясини жорий этишга йўналтирилган ҳуқуқий ҳужжат сифатида катта ўрин эгаллади десак муболаға бўлмайди.

Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Миромонович Мирзиёев томонидан қабул қилинган ПФ‑140 фармони “Суд‑ҳуқуқ тизимини модернизатсия қилиш ва электрон хизматларни жорий этиш” мақсадида қабул қилинган бўлиб, унда бир қатор аниқ чоралар белгиланганки бугунги тезкор жамиятда суд фаолиятини янги бир босқичга ўтиш учун кўприк вазифасини ўтади десак муболаға бўлмайди.

Фармонга мувофиқ:

-Суд жараёнларини рақамли платформаларда юритиш, ҳужжат алмашинувини электрон шаклга ўтказиш мажбурияти белгиланган.

-Фуқаролар, адвокатлар, суд органлари учун интерактив электрон хизмат кўрсатиш механизмлари ташкил этилиши лозим.

-Суд қарорларининг электрон шаклда эълон қилиниши ва архивланиши —жумладан, ҳужжатлар билан танишиш, мажлислар жараёнини масофадан кузатиш имкониятларини таъминлаш бандлари мавжуд.

-Шаффофликни ошириш, ички назоратни кучайтириш орқали коррупсияга қарши самарали механизмлар жорий этилиши вазифалари белгиланган.

Ушбу ҳуқуқий база рақамли судловни фақат техник жиҳатдан эмас, балки ҳуқуқий ва ижтимоий жиҳатдан амалга ошириш имконини беради. Фармоннинг бандлари судловга оид рақамли трансформатцияни бошқариш, масъулиятни аниқлаш ва жараённи босқичма‑босқич амалга оширишни кўзда тутади.

Маълумки суд сохасида инсон омилини камайтиришга бўлган талаб ва қизиқишлар кундан кунга ортиб бормоқда, дунё хамжамиятидаги ривожланган давлатлар тажрибасига тўхталадиган бўлсак айни барча сохаларни хусусан, суд-хуқуқ сохасини техника эгаллаб борётганини гувохи бўламиз.

Хусусан Эстония дунёда электрон ҳукумат (э‑говернмент) ва рақамли судлов (э‑жустиcе) тизимларини энг илгари жорий этган давлатлардан биридир. Масалан, Эстонияда “Х‑Роад” (Х‑тее) деб номланган очиқ кодли маълумот алмашиш платформаси 2001‑йилдан бошлаб ишга туширилган, ундан 2,5 миллиарддан ортиқ транзакция бажарилган ва йилига 3 миллион ишчи ўз иш соатларини тежагани маълумотларда тилга олинган.

Тадқиқотларда таъкидланишича, электрон адлия (э‑жустиcе) тизимларини муваффақиятли амалга ошириш учун қуйидагилар муҳим: техник инфратузилма, қонунчилик базаси, рақамли саводхонлик, фойдаланувчиларнинг иштироки ва модул‑ёндашув. Масалан, Лупо (2014) мақоласида э‑жустиcе тизимлари учун “содда ва кириш учун қулай интерфейс”, “модул‑архитектура”, “меъёрий интегратсия” тамойиллари муҳимлиги кўрсатилган.

Бу ва шу каби мавжуд тажрибалар асосини ўрганиб уни Ўзбекистон шароитига мослаштирган холда ПФ‑140 фармони қабул қилинганлиги рақамли судловни жорий қилишда дастурий модел сифатида хизмат қилибгина қолмай рақамлаштиришнинг меъёрий дастури хам бўла олди.

Энди фармонга тўхталадиган бўлсак: шаффофликни ошириш- Иш юритиш жараёнларининг электрон ҳужжатларга асосланиши, онлайн ҳужжат алмашинуви ва қарорларни кузатиш имконияти суд жараёнларида мансабдор аралашувини камайтиришга хизмат қилади. Фармонидаги шаффофликка оид бандлар айнан шу тамойилга қаратилган.

Тезкорликни ошириш: Қоғоз ҳужжатлар билан ишлаш, суд мажлисига чақириш, ҳужжатларни почта орқали юбориш каби кечикишларга олиб келадиган омилларни рақамли тизим қисқартиради. Шунинг учун рақамли судловни жорий этиш суд юкини камайтириш ва иш юритиш суръатини ошириш имкониятини беради.

Коррупсияга қарши кураш: Базавий инсон омилини камайтириш — ҳужжатлар автоматик тарзда сақланади, кириш алмашинувлари, суд мажлиси протоколлари, қарорлар онлайн эълон қилинади — буларнинг барчаси кўзга кўринмас “орқа хонадаги” қарорларни чеклашга ёрдам беради.

Жараёнларни қоғоздан бутунлай воз кечишдаги машаққатлар: Анъанавий суд жараёнларида қоғоз ишлари ва биноларга мурожаат одати юқори бўлиши мумкин. Ўзбекистонда бундай одатни ўзгартириш ва ходимлар ҳамда фуқароларни янги тизимга мослаштириш жараёни вақт талаб этади.

ПФ‑140 фармони ва халқаро тажрибаларни инобатга олган ҳолда Ўзбекистонда рақамли судловни янада ривожлантириш учун қуйидаги тавсияларни амал қилган холда иш олиб бориш зарур.

Инфратузилмани кенгайтириш: Чекка ҳудудлар, туман ва қишлоқ зоналарда интернет тезлиги ва рақамли технологиялар билан жиҳозлаш бўйича махсус дастурларни ишлаб чиқиш. Суд биноларида рақамли мажлис заллари ташкил этиш.

Кадрлар тайёргарлиги: Суд ходимлари, юристлар, адвокатлар ва фуқаролар учун рақамли саводхонликни ошириш бўйича тренинг ва малака ошириш курсларини жорий этиш. Хусусан, электрон ҳужжат айланиши, электрон имзо, рақамли хавфсизлик каби мавзулар бўйича.

Қонунчиликни такомиллаштириш: Суд жараёнларини рақамли шаклда юритишни назарда тутувчи қонунлар, регламентлар, меъёрий‑ҳужжатлар ишлаб чиқишни давом эттириш.

Фойдаланувчи‑юзли хизматлар яратиш: Фуқаролар учун “Меним суддаги ишим” каби онлайн платформаларни жорий этиш — ариза юбориш, ҳужжат юклаш, мажлисга масофадан кириш, қарорни кузатиш имконияти. Сад олаётган тажрибага асосланиб интерфейс содда, фойдаланувчи учун қулай бўлиши лозим.

Назорат ва баҳолаш механизмлари: Рақамли судлов тизими жорий этилгач, унинг самарадорлигини ўлчаш — иш юритиш суръати, ҳуқуқий ҳимоя даражаси, коррупсия ҳолатлари статистикаси — бўйича мунтазам ҳисоботлар тайёрлаш. Шунингдек, таҳлил қилиш орқали тизимни доимий такомиллаштириш.

 • Халқаро ҳамкорлик ва тажриба алмашиш: Эстония ва Сингапур тажрибасидан ўрганиш, уларнинг технологик ечимлари (масалан, Х‑Роад Эстонияда) ва суд тизимлари билан интегратсия бўлган жараёнлар билан танишиш. Бу Ўзбекистонда рақамли судловни жорий этишда “тезроқ ўсиш”га ёрдам беради.

 • Киберхавфсизликни мустаҳкамлаш: Маълумотлар базасининг ҳимояси, электрон ҳужжатларнинг махфийлиги, фойдаланувчиларнинг аутентификатсияси ва назорат механизмлари бўйича норматив‑техник ҳужжатлар ишлаб чиқиш.

Электрон судлов тизими — бу замон талабларига мос, фуқароларнинг суд жараёнларидаги иштирокини кучайтирадиган, адолатни таъминлашда янги босқични очадиган механизмдир. ПФ‑140 фармони Ўзбекистонда бу йўналишни ҳуқуқий жиҳатдан мустаҳкамлайди ва амалга ошириш босқичларини белгилайди.

Халқаро тажрибалар — Эстония ва Сингапур мисолларида — рақамли судловнинг амалий жиҳатлари, муаммолари ва ечимларини яхши ёритади. Ушбу тажрибаларни Ўзбекистонга мослаш имконияти мавжуд.

Аммо рақамли судловнинг ҳақиқий натижасига эришиш учун инфратузилма, кадрлар тайёргарлиги, қонунчилик мослиги ва хавфсизлик каби муҳим жиҳатлар эътибордан четда қолмаслиги лозим. Сизнинг ҳуқуқий саводхонликни оширишга қаратилган лойиҳангиз доирасида, суд жараёнларининг рақамли ташкили ва фуқароларнинг бунга тайёрлиги устида ҳам алоҳида эътибор қаратилиши муҳим.

Qashqadaryo viloyat

ma’muriy sudi raisi                                                                  G‘.Davlatov