Суд экспертизанинг замоновий имкониятлари.

      Давлат суд-экспертиза муассасалари ва нодавлат суд-экспертиза ташкилотларида ҳамда уларнинг таркибий бўлимларда экспертлик фаолиятини амалга оширишда, илмий-техник тарақиёт ютуқлари доимий равишда татбиқ этилади, экспертизаларнинг янги турлари жорий этилади, тадқиқотларнинг янги объектлари текширилади, объектлар тадқиқотларининг янги услуб ва услубиётлари замонавий техник воситалардан қўлланилган ҳолда ишлаб чиқилади. Ҳар бир муассаса ва ташкилотда суд экспертларини тайёрлаш, қайта тайёрлаш, малакаси ва ҳуқуқий билимларини ошириш ҳамда аттестациядан ўтказиш бўйича махсус хизматлар фаолият юритади, суд экспертизаларини ўтказишни услубий таъминлаш назорат қилиб, экспертиза лабораториялари ва услубиётлари сертификатсияланиб борилади.

        Ундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси соҳавий протсессуал қонунчиликка мос ҳолда суд экспертизалари тегишли ваколатларга эга бошқа корхона, ташкилот, муассаса, шунингдек бошқа жисмоний шахслар томонидан амалга оширилиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Жиноят-протсессуал кодексининг 174-моддасига биноан “Суд-тиббиёт, суд-психиатрия, суд-психология, суд-автотехника, суд-иқтисодий, криминалистика экспертизаларини фақат давлат суд-экспертиза муассасаларининг мутахассислари, алоҳида ҳолларда эса, бошқа корхона, муассаса, ташкилотларнинг мутахассислари ўтказади. Алоҳида ҳол экспертиза тайинлаш тўғрисидаги қарорда ёки ажримда асослантирилиши лозим”.  Суриштирувчи, терговчи, суднинг эксперт этиб тайинланган шахсни чақириш ва унинг экспертиза ўтказиши тўғрисидаги талаби ушбу шахс ишлаётган корхона, муассаса ёки ташкилот раҳбари учун мажбурийдир.

       Ўзбекистон Республикасида суд-экспертлик фаолиятининг мустахкам ҳуқуқий асоси, суд экспертиза тўғрисидаги қонунчилик тизими яратилган. Ушбу тизимга Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, мазкур Қонун, Ўзбекистон Республикасининг соҳавий кодекслари ва суд-экспертлик фаолиятига оид бошқа қонун ва қонуности ҳужжатлари киради.  Шу сабабли, Ўзбекистон Республикасининг “Суд экспертизаси тўғрисида”ги қонунида бу масала аниқ белгилаб қўйилган, жумладан қонуннинг 2-моддасида: “Суд экспертизаси тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ушбу Қонун ва бошқа қонун ҳужжатларидан иборатдир. Агар Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномасида Ўзбекистон Республикасининг суд экспертизаси тўғрисидаги қонун ҳужжатларида назарда тутилганидан бошқача қоидалар белгиланган бўлса, халқаро шартнома қоидалари қўлланилади” деб белгиланган.

     Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси давлатнинг, мамлакатда давлат тузилиши ва суд хокимияти тизимини аниқлаб берадиган, давлат органлари ва фуқаролар ўртасидаги одил судловни, жумладан суд экспертизалари соҳасидаги муносабатларнинг асосий принципларини шакллантирувчи асосий Бош Қонуни ҳисобланади.

        Бу қуйидагилар ҳисобланади: давлат томонидан олий қадрият сифатида инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқларининг олий қадрият деб тан олиниши (13-модда), Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларининг устунлиги (15-модда), барча фуқароларнинг қонун олдида тенглиги (18-модда), айбсизлик презумпсияси (26-модда), шахсий ҳаётига аралашишдан ҳимояланиш ва турар жой дахлсизлигининг таъминлашини (27-модда), ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш (44-модда) ва бошқалар.

     Бир қатор конституцион принципларга амал қилиш бўйича талаблар мазкур Ўзбекистон Республикасининг “Суд экспертизаси тўғрисида”ги қонунинг 4-8–моддаларида қўшимча мустаҳкамлаб қўйилган.

     “Суд экспертиза тўғрисида”ги Қонун Ўзбекистонда суд-экспертлик фаолияти соҳасидаги ижтимоий муносабатларни мувофиқлаштирувчи асосий ҳуқуқий ҳужжат ҳисобланади. Бу Қонун давлат суд экспертиза муассасаси, нодавлат суд-экспертиза ташкилотлари ёки бошқа ташкилот, корхона ва муассасаларда суд экспертизаларини ташкил қилиш ва ўтказиш, давлат суд-экспертиза муассасаси, бошқа ташкилот (нодавлат суд-экспертиза ташқилоти) раҳбарининг ҳамда суд экспертининг ҳуқуқ ва

мажбуриятлари, суд-экспертлик фаолиятини молиялаштириш, ташкилий, илмий-услубий ва ахборот билан таъминлаш фаолиятларини мувофиқлаштиради.

   Соҳавий протсессуал қонунчилик судда ишларни кўришнинг барча турлари – фуқаролик, иқтисодий, маъмурий, жиноий ишларни кўришда суд экспертизаларини тайинлаш ва ўтказишни мувофиқлаштиради. Бу каби ижтимоий муносабатлар қуйидагилар билан тартибга солинади:

– Ўзбекистон Республикаси Жиноят-протсессуал кодекси;

– Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик-протсессуал кодекси;

– Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси;

– Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий-протсессуал кодекси;

– Ўзбекистон Республикаси Маъмурий суд ишларини юритиш тартиби тўғрисидаги кодекси.

      Соҳавий протсессуал қонунчилик — ҳаракатчан ва ривожланадиган ҳуқуқий институтдир. Масалан, Ўзбекистон Республикасининг “Суд экспертизаси тўғрисида”ги қонунининг қабул қилиниши ва ҳаётга татбиқ этилиши билан, Ўзбекистон Республикаси соҳавий кодексларига суд экспертизаларни ташкил этиш ва ўтказиш бўйича тегишли ўзгартириш ва қўшимчалар киритишни кўзда тутувчи Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 1 июндаги ЎРҚ-250–сонли «Суд экспертизаси тўғрисидаги қонуннинг қабул қилиниши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Қонуни қабул қилинган. Соҳавий қонунчиликнинг экспертизаларни ташкил қилиш ва ўтказишни тартибга солувчи нормалари мазмунида, судда ишларни кўришнинг ҳар бир турини ўзига хослиги ва хусусиятларини инобатга олган ҳолда, юқорида таъкидланган ҳар бир кодексда аниқ белгилаб қўйилган жуда кўплаб умумий қоидалар мавжуд. Юқоридаги фикрларга биргина Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-протсессуал кодексини мисол қилиб, бу масалани ёритиш мумкин, бу кодекс суд экспертизаларини тайинлаш тартиби ва асосларини батафсил тартибга солади (22-боб). Судда ишларни кўришнинг турларини мувофиқлаштирувчи кодекслар иш учун аҳамиятли ҳолатлар тўғрисидаги маълумотларни махсус текшириш орқали олиш мумкин бўлганда, шунингдек керакли маълумотларни олиш экспертиза тайинловчи шахслар ва органларнинг барчага маълум бўлган ва ҳуқуқий ваколатлари доирасидан ташқарида бўлганда экспертиза тайинланиши зарурлигига асосланади. Шу билан бир вақтда, экспертиза таийнлаш тартиби ҳар протсесс турида ўзига хос хусусиятларга эга.

      Суд-экспертлик фаолиятининг ҳуқуқий асоси тизимида, мамлакатимизда ушбу фаолиятни ташкилий бошқаришни амалга оширувчи давлат бошқарув органларининг меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлари муҳим ўрин эгаллайди. Ушбу ҳуқуқий ҳужжатларда мамлакатимизда суд экспертлик фаолиятини янада такомиллаштириш бўйича ислоҳотлар йўналишлари белгилаб берилган. Бу биринчи навбатда, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармон ва Қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг Қарорлари, шунингдек идоровий ҳуқуқий ҳужжатлардир.

      Мазкур меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар барча вазирликлар ва идораларда суд-экспертизаларга оид қоида ва талабларни ягона тизимга солади.Суд экспертлик-фаолиятини ҳуқуқий асоси ҳисобланган идоравий ҳужжатлар сирасига эса, таркибида тегишли давлат суд-экспертиза муассасалари ва экспертлик бўлинмалари мавжуд бўлган ижро хокимияти органлари томонидан ишлаб чиқиладиган меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар сирасига, Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги, Соғлиқни сақлаш вазирлиги, Мудофаа вазирлиги, Ички ишлар вазирлиги, Давлат хавфсизлик хизмати ва Давлат Божхона қўмитаси томонидан қабул қилинадиган ва ушбу муассасаларда суд экспертизаларни ташкил қили ва ўтказишни тартибга солувчи йўриқномалар, буйруқлар, кўрсатмалар, низомлар, шуниндек идоралараро ҳуқуқий ҳужжатлар киради.

     Шу сабабли, Ўзбекистон Республикасининг “Суд экспертизаси тўғрисида”ги қонуннинг 2-моддаси иккинчи қисмига биноан, агар Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномасида Ўзбекистон Республикасининг суд экспертизаси тўғрисидаги қонун ҳужжатларида назарда тутилганидан бошқача қоидалар белгиланган бўлса,

халқаро шартнома қоидалари қўлланилади. Чунки, Ўзбекистон Республикаси Конституциясига биноан халқаро ҳуқуқнинг умумеътироф этилган нормалари миллий қонунчиликда муҳим аҳамият касб этади.

Қарши туманлараро маъмурий

суди судья ёрдамчиси                                                     Б.Назаров