Инсон ҳуқуқлари бўйича умумжаҳон декларациясининг мазмун ва моҳияти
Инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари энг олий қадриятдир. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси БМТ бош ассамблияси томонидан 1948 йилнинг 10 декабрида қабул қилинган. Декларация-лот. декларатио сўзидан олинган бўлиб, маълум қиламан, эълон қиламан деган маънони беради. У муқаддима ва 30 моддадан иборат бўлиб, уни қабул қилишдан мақсад ҳар бир инсон ва давлат мазкур Декларацияни назарда тутган ҳолда маърифат ва таълим орқали шу ҳуқуқ ва эркинликлар ҳурмат қилинишига кумаклашиши лозим.
Иккинчи жаҳон уриши вақтида инсониятга қарши амалга оширилган қирғинлар инсоннинг умум эътироф этилган ҳуқуқларини қайд қилиш зарурлигини кўрсатди. 1941 йилда АҚШ президенти Франклин Рузвелт “Мамлакатдаги ҳолат бўйича мурожаат” ида тўртда муҳим эркинлик: сўз эркинлиги, виждон эркинлиги, эҳтиёждан эркинлик ва қурқувдан эркинликни қуллаб –қувватлашга чақирди. Айни шу нарса, тинчлик ўрнатиш ва уруш тугашига имкон берадиган инсон ҳуқуқлари ривожига янги туртки берди. БМТ Инсон ҳуқуқлари бўйича комиссиясининг биринчи мажлиси 1947 йил 27 январдан 10 февралд Лаке Суксесс шаҳарчасида бўлиб ўтди. АҚШнинг ўша вақтдаги биринчи хоними Элеонора Рузвелт коммисия раислигига сайланди. Австралия, АҚШ, Белгия, БССР(Белоруссия ССР), Буюк Британия, Хитой, Куба, Миср, Ҳиндистон, Эрон, Ливия, Панама, Собиқ Советлар Иттифоқи, Уругвай, Филиппин, Франция, Чили, Югославия каби давлатлар вакиллари Ҳуқуқлар тўғрисида халқаро қонун лойиҳасини ишлаб чиқишлари керак эди. Комиссия ишида БМТ котиблиги инсон ҳуқуқлари бўйича бўлим вакили, халқаро ҳуқуқ соҳасида тажрибали канадалик мутахассис Жон Ҳамфри ҳам қатнашди.
Декларация ҳар бир инсоннинг табиий ва ажралмас ҳуқуқ ва эркинликлари эълон этилган асосий халқаро ҳужжатдир. Шу тариқа халқаро муносабатлар тарихида биринчи марта инсоннинг ҳамма риоя этиши зарур бўʻлган асосий ҳуқуқлари ва эркинликлари доираси белгилаб берилган. Декларацияда «инсонга хос қадр-қимматни, уларнинг тенг ва ажралмас ҳуқуқларини тан олиш – эркинлик, адолат ва ялпи тинчлик негизи» эканлиги эълон этилган. Унга кўра, умум ҳурмат ва риоя қилиши шарт бўлган инсон ҳуқуқлари доираси шахсий, сиёсий ҳамда ижтимоий иқтисодий ҳуқуқлардан иборатдир.
Декларацияда инсон манфаатларининг устуворлиги қуйидаги тамойилларда ўз аксини топган: инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилиш, инсон ҳуқуқларининг тенглиги, инсон эркинликлари, инсон ҳуқуқларини амалга оширишнинг демократик жараёни, инсон ҳуқуқларини таъминлашнинг адолатлиги. Декларацияда эълон этилган мазкур инсон ҳуқуқларига оид тамойилларга кура барча кишилар эркин туғилади ва ўз қадр-қиммати ҳамда ҳуқуқлари жиҳатдан тенг бўлиб, улар қонун олдида тенг ва қонун томонидан баб-баравар ҳимояланиш ҳуқуқига эга).
Шахсий ҳуқуқлар орасида аввало ҳар бир кишининг ҳаёти, эркинлиги ва шахсий дахлсизлиги ҳуқуқи алоҳида таъкидланган. Декларациянинг бошқа қоидалари эса мазкур ҳуқуқларни тўлдиради. Хусусан, инсон ҳуқуқлари умужаҳон декларациясиясининг 3-моддасида “Ҳар бир инсон яшаш , эркин бўлиш ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқларига эгадир” деб белгиланган. Мазкур қоидалар мамлакатимиз Конститусиясида ҳам ўз ифодасини топган бўлиб, унинг 13-моддасига кўра, инсон унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланади, 24-моддасига кўра эса, яшаш ҳуқуқи ҳар бир инсоннинг узвий ҳуқуқидир. Инсон ҳаётига суиқасд қилиш энг оғир жиноятдир.
Мазкур Декларация қоидалари давлат ёки айрим шахслар томонидан инсон ҳуқуқларини бузиш учун ишлатилиши мумкин эмас. Ҳар бир шахс учун ўзгаларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳурмат қилиш жамият аъзоларининг бурчидир.
Ушбу Декларация мустақил Ўзбекистон Республикаси имзолаган биринчи халқаро ҳужжатдир (1991 йил 30 сентябрь). Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг «Инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари» деб аталган 2 бўлими мазкур Декларация талабларига тўла мос бўлиб, унда Ўзбекистон Республикаси барча фуқаролари тенг ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиши, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатий назар, қонун оддида тенглиги таъкидланган.
Декларация ер юзидаги барча фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишга қаратилган энг муҳим ҳужжат сифатида эътироф этилади. Унда “инсонларга уларнинг ижтимоий келиб чиқиши, дини, тили, эътиқоди ва ижтимоий мавқеидан қатъий назар ҳурмат ва юксак эҳтиром билан муносабатда бўлиш” каби муҳим ғоя тарғиб қилинади.
Инсоннинг асосий ҳуқуқ ва эркинликларининг рўйхати ва мазмуни Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясида мустаҳкамлаб қўйилган бўлиб, мазкур ҳужжат одатда дунёнинг виждони, инсоният маънавиятининг эталони деб номланади. БМТ Низоми каби, мазкур тарихий ҳужжатда ҳақиқат ўз тасдиғини топган: барча инсонлар эркин ва инсоний қадр-қиммат ва асосий, табиий ҳуқуқларда тенг туғиладилар.
Мазкур ҳужжат барча учун камситишларсиз, инсонга эркин ва мақбул шароитларда ижтимоий адолатни эълон қилган биринчи ҳужжатлардан бири эди. Декларация асосида юридик кучга эга бўлган фактлар, конвенсиялар, пратаколлар ишлаб чиқилган.
Аҳолида инсон ҳуқуқлари ва эркинликларига риоя қилиш борасида янги қадриятлар ва кўникмаларни шакллантириш ва пировардида миллат даражасида инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилиш ва уларга риоя қилиш ривожлантиришга қаратилган маданиятни шакллантириш лозимдир. Инсонларнинг ўз ҳуқуқ ва эркинликларини билишлари шахс ҳуқуқларини Конституция кафолатини амалга оширишнинг зарурий шарти бўлиши керак”
Бош Ассамблея мазкур Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясини барча халқлар ва барча давлатлар бажаришга интилиши лозим бўлган вазифа сифатида эълон қилар экан, бундан муддао шуки, ҳар бир инсон ва жамиятнинг ҳар бир ташкилоти доимо ушбу Декларацияни назарда тутган ҳолда маърифат ва таълим йўли билан бу ҳуқуқ ва эркинликларнинг ҳурмат қилинишига кўмаклашиши, миллий ва халқаро тараққийпарвар тадбирлар орқали ҳам унинг бажарилиши таъминланишига, Ташкилотга аъзо бўлган давлатлар халқлари ўртасида ва ушбу давлатларнинг юрисдикциясидаги ҳудудларда яшаётган халқлар ўртасида ялписига ва самарали тан олинишига интилишлари зарур
Мамалакатимизда кенг кўламда амалга оширилаётган суд- ҳуқуқ соҳасига доир қонунчилик асосларининг шаклланиши ва унинг мунтазам равишда такомиллаштириб борилиши инсон ҳуқуқи, эркинликлари ва қонуний манфаатларини самарали ҳимоя қилиниши таъминлаш, жамиятда қонунийлик ва ҳуқуқ тартиботини мустаҳкамлашда муҳим омил бўлиб хизмат қилади.Зеро истиқлол шарофати билан мамлакатимизда қабул қилинаётган ҳеч қайси давлат қонунчулигидан ҳам бўлмаган миллий қонунчилигимизда кўзда тутилган асосий мақсад – Ватан равнақи, юрт тинчлиги ва халқ фаровонлигини таъминлашдан иборатдир.
Қашқадарё вилоят маъмурий
судининг судьяси Б.Қиличов